Educazion y mendranzes

Da Wikipedia

La situazion dla mendranzes ne ie nia dlonch medema; l n ie de teles che se n stà miec y de teles che à de gran problemes a sëuraviver. Sanbën depëndel da deplu gaujes coche na mendranza se n stà y ciuna puscibiliteies che la à de crëscer n pesc y de flurì. La situazion iuridica de na mendranza ie l pont fundamentel, ma nianca de bona leges y normes de scunanza ne jova a truep sce la situazion soziela o economica o culturela de na populazion ne ie nia bona.

L vën dit “Na mendranza seuraviv sce la uel!”, ma chësc ie saurì dit, sce la cundizions dut nteurvia ne tleca nia… L seuraviver de na mendranza ne ie nia assé te n mond che se muda tan dassën sciche l nost. L uel nce vester n plan per na mendranza, na vision per si daunì y chel mancia suvënz, ajache l ne ie nia prospetives aldò o i problems de uni di ie tan pesoc che n se vëij nia seurora de svilupé idees y visions per l daunì.

Pona possen usservé, y chël ie bën na mueia, che la mendranzes à suvenz la tendënza a se spartì dassën dedite, iust la plu dëibles, y chësc ne porta sanbën nia pro a n anterveder per i destins dla populazion, che se dumandëssa alincontra n tenì adum sterch, almanco sun i ponc plu mpurtanc per seguré la prospetives per l daunì.

Ciuni ie pa chisc ponc fundamentei per na mendranza?[mudé | muda l codesc]

Dantaldut l mpëni per l seuraviver y l crëscer dl lingaz. Sun chësc pont se gëura suvënz bele l cunfront danter la pertes de chësta chemunanzes, davia che suvënz mancia mpue la autostima da pert di cumpunënc dla mendranza n cont dl valor dla rujenedes de mendranza cunfront a de autra rujenedes che n cunësc y che n rata sibe plu mpurtantes. Chësc ie l fenomenn che n tlama “defizit de prestige” che ti dà tan da cë a chëi che se cruzia de mantenì la pitla rujenedes.L ie tler che na gran rujeneda , dantaldut sce l ie la rujeneda ufiziela de n Stat o de na Region, à n majer pëis y n majer prestige de na pitla rujeneda de mendranza, unfat sce la ie o ne ie nia la “rujeneda de la oma”, chëla dl cuer, te chëla che n se sënt da cësa y cun chëla che n se identifichea…

La mpurtanza de na rujeneda coche mesun de comunicazion te n cheder plu lerch, che ne sibe nia mé la familia o l pitl paesc, ie de n zaron plu determinanta dla rejons sentimenteles che nes fej bater l cuer plu dassën per nosta rujenedea dla oma. Tlo possen bën se stizé sun gaujes economiches o zeviles, davia che suvënz l degré de padronanza de na gran rujeneda determinea la posizion soziela de na persona. Chësc vel mo de plu te raions ulache n adrova deplu rujenedes, sciche tlo da nëus, ulache n spiza scialdi de plu la urëdles y n mët scialdi plu averda sce na persona sa bën da adurvé na gran rujeneda sciche l se toca che no te autri raions, ulache a chisc details ne ti vëniel nia dat gran pëis…

Per dì: a n Ladin ne ti vëniel nia tan gën perdunà fai gramaticai o nce mé stilistics, cunfront a n cumëmber de na gran chemunanza de populazion, sciche talians o tudësc, che se prova a vel maniera de adurvé la autra rujeneda. Dai Ladins se pertendun belau na perfezion de un de rujeneda dla oma tudëscia o taliana, canche n ne abadea nia tan sce l sebe bën avisa si lingaz dla oma…Chësc ie paradox, ma la ie nscila…Sce n pënsa do avisa, ie nce l sistem scolastich te nosta valedes de Gherdëina y Badia, fat aldò che n arjonje n livel scialdi aut de cumpetënza tl tudësch y tl talian, y aldò de chël vënien mesurei suvënz, nia tan sce n rejona bën aldò l ladin…

Da chësc fat possen interpreté n prestige soziel dl ladin scialdi sota chël dl tudësch y dl talian, per nia rujene´ dl inglëisc che ie aldidancuei deventà n “must” per uni persona che uel se fé streda sun chësc mond globalisà.

Dal’ autra pert possen nce usservé che ti ultimi tëmpes vëniel scialdi metù plu averda de coche n rejona ladina, almanco ti media o te situazions ufizieles, canche dal’ autra pert vëniel nia dinrer scialdi slaudernà tla adurvanza privata cun l ladin. Chësc ie l resultat de na cërta ufizialisazion dl ladin ti ultimi dejeneies y chësc ie inò gaujà sanbën dala aplicazion de cërta normes de scunanza che à pià pé nce tla valedes ladines, per ejëmpl l duvier de cunëscer la trëi rujenedes ufizieles y de les adurvé te cërta situazions formalisedes.

Cun chësc uei mé dì che l possa nce vester na cërta discrepanz danter adurvanza publica y privata de na rujeneda de mendranza, nscila che p.e. la adurvanza formaliseda te situazions ufizieles possa miuré, canche chëla a livel spontann te familia o te situazions informeles possa nce deventé piecia… L ne ie nia n automatisma danter la doi cosses y l fossa na ilujion miné che n posse, te na democrazia, sfurzé la jënt a se urienté linguisticamënter o culturalmënter de un n viers o de n auter, mé tres regulamënc o normes …