"La scola ladina": Desfarënzia danter les verjiuns

Da Wikipedia
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Nessun oggetto della modifica
Mizardellorsa (descuscion | contribuc)
Nessun oggetto della modifica
Rissa 1: Rissa 1:
La scola ladina tla Provinzia de Bulsan ie cunzentreda tla valedes de [[Gherdëina]] y Badia y ie na scola plurilinguala che ie unida istituida dl 1948.
La '''scola ladina''' tla Provinzia de Bulsan ie cunzentreda tla valedes de [[Gherdëina]] y Badia y ie na scola plurilinguala che ie unida istituida dl 1948.
Tla scolina ladina fossel udù dant che la ativiteies educatives vënie fates fundamentalmënter tl lingaz ladin, ma ultimamënter veniel nce fat truepa ativiteies per tudësch y per talian.
Tla scolina ladina fossel udù dant che la ativiteies educatives vënie fates fundamentalmënter tl lingaz ladin, ma ultimamënter veniel nce fat truepa ativiteies per tudësch y per talian.

Tla prima tlass dla scola elementera veniel alfabetisà te duc trëi I lingac de scola (ladin, talian y tudësch), puscibilmënter a na maniera balanzeda. Chësta ie na inovazion permò dal 2010 inant, canche ie unides ora la indicazions provinzieles nueves per la scola; dant univel alfabetisà per talian o per tudësch, adurvan nce l ladin, aldò che l fova debujën.
Tla prima tlass dla scola elementera veniel alfabetisà te duc trëi I lingac de scola (ladin, talian y tudësch), puscibilmënter a na maniera balanzeda. Chësta ie na inovazion permò dal 2010 inant, canche ie unides ora la indicazions provinzieles nueves per la scola; dant univel alfabetisà per talian o per tudësch, adurvan nce l ladin, aldò che l fova debujën.

Dala segonda tlass dla scola elementer inant veniel nsenià per mez l tëmp per tudësch y per mez l tëmp de scola per talian, a na maniera che l sibe n sistem paritetich tla adurvanza di lingac de nseniamënt. L ladin vën nsenià coche materia per doi ëures al' ena, y chësc vel nchina ala fin dla scola auta. Ma n possa nce adurvé te duta la tlasses l ladin coche mesun de spiegazion, sce la và debujën. N chësc cont iel de gran desferënzies aldò dla tlasses y dla scoles, davia che l' adurvanza dl ladin depënd dala sensibilità di nsenianc y dal status dl ladin te n cër paesc...
Dala segonda tlass dla scola elementer inant veniel nsenià per mez l tëmp per tudësch y per mez l tëmp de scola per talian, a na maniera che l sibe n sistem paritetich tla adurvanza di lingac de nseniamënt. L ladin vën nsenià coche materia per doi ëures al' ena, y chësc vel nchina ala fin dla scola auta. Ma n possa nce adurvé te duta la tlasses l ladin coche mesun de spiegazion, sce la và debujën. N chësc cont iel de gran desferënzies aldò dla tlasses y dla scoles, davia che l' adurvanza dl ladin depënd dala sensibilità di nsenianc y dal status dl ladin te n cër paesc...

Tla scola mesana y auta vën la materies nseniedes for o per talian o per tudësch, ma la soma totala dla ëures nseniedes ti doi lingac muessa vester medema.
Tla scola mesana y auta vën la materies nseniedes for o per talian o per tudësch, ma la soma totala dla ëures nseniedes ti doi lingac muessa vester medema.
L ladin ie prejënt tl scrit y tl oral pra l ejam ala fin dla scola mesana y te forma orala nce pra l ejam de maduranza.
L ladin ie prejënt tl scrit y tl oral pra l ejam ala fin dla scola mesana y te forma orala nce pra l ejam de maduranza.
Rissa 9: Rissa 12:
L system paritetich se tol dant de seguré na bona cumpetënza, puscibilmënter valiva per talian y per tudësch y tl medemo tëmp varenté l ladin.
L system paritetich se tol dant de seguré na bona cumpetënza, puscibilmënter valiva per talian y per tudësch y tl medemo tëmp varenté l ladin.
Tla Val de Fascia ie la scolina mesa per ladin y mesa per talian.
Tla Val de Fascia ie la scolina mesa per ladin y mesa per talian.

Dal 1975 iel na Intendënza Ladina che se cruzia dla aministrazion dla scolines y scoles ladines. L prim Intendënt Ladin fova l dr.Franz Vittur de Badia (autor de depku libri sun l' educazion y la scola, danter l auter "Na vita, na scola"); dl 1992 ie deventà Intendënt l dr.Roland Verra de Urtijëi. Daujin a truepes contribuc sun la educazion y la cultura ladina iel nce autor de plu libri ladins ("L cudejel di dis y dla sajons", "Dërc y storc", "Sun lim de plata", "PLates de calender", "Mpue de zes", "Te me ancontes sën", "La rojules tardives".
Dal 1975 iel na Intendënza Ladina che se cruzia dla aministrazion dla scolines y scoles ladines. L prim Intendënt Ladin fova l dr.Franz Vittur de Badia (autor de depku libri sun l' educazion y la scola, danter l auter "Na vita, na scola"); dl 1992 ie deventà Intendënt l dr.Roland Verra de Urtijëi. Daujin a truepes contribuc sun la educazion y la cultura ladina iel nce autor de plu libri ladins ("L cudejel di dis y dla sajons", "Dërc y storc", "Sun lim de plata", "PLates de calender", "Mpue de zes", "Te me ancontes sën", "La rojules tardives".

Tla scoles de Fascia veniel ultimamënter metù ndrova l model trentin de scola trilinguala, cun materies nseniedes nia mé per talian, ma nce per tudësch y per inglëisc, aldò dla metodologia CLIL. Seuraprò iel nce materies nseniedes per ladin. L atestat de ladin per nsenianc ti dà la prezedënza per i posc' de nseniamënt.
Tla scoles de Fascia veniel ultimamënter metù ndrova l model trentin de scola trilinguala, cun materies nseniedes nia mé per talian, ma nce per tudësch y per inglëisc, aldò dla metodologia CLIL. Seuraprò iel nce materies nseniedes per ladin. L atestat de ladin per nsenianc ti dà la prezedënza per i posc' de nseniamënt.
Te Fedom y via n Ampëz iel unì metù man da curt tëmp cun una n' ëura de nseniamënt dl ladin tla scoles elementeres, ma for mé cun la aprovazion di genitoresc, aldò dla lege 482.
Te Fedom y via n Ampëz iel unì metù man da curt tëmp cun una n' ëura de nseniamënt dl ladin tla scoles elementeres, ma for mé cun la aprovazion di genitoresc, aldò dla lege 482.

Reviscion de i 22:26, 15 nuë 2019

La scola ladina tla Provinzia de Bulsan ie cunzentreda tla valedes de Gherdëina y Badia y ie na scola plurilinguala che ie unida istituida dl 1948. Tla scolina ladina fossel udù dant che la ativiteies educatives vënie fates fundamentalmënter tl lingaz ladin, ma ultimamënter veniel nce fat truepa ativiteies per tudësch y per talian.

Tla prima tlass dla scola elementera veniel alfabetisà te duc trëi I lingac de scola (ladin, talian y tudësch), puscibilmënter a na maniera balanzeda. Chësta ie na inovazion permò dal 2010 inant, canche ie unides ora la indicazions provinzieles nueves per la scola; dant univel alfabetisà per talian o per tudësch, adurvan nce l ladin, aldò che l fova debujën.

Dala segonda tlass dla scola elementer inant veniel nsenià per mez l tëmp per tudësch y per mez l tëmp de scola per talian, a na maniera che l sibe n sistem paritetich tla adurvanza di lingac de nseniamënt. L ladin vën nsenià coche materia per doi ëures al' ena, y chësc vel nchina ala fin dla scola auta. Ma n possa nce adurvé te duta la tlasses l ladin coche mesun de spiegazion, sce la và debujën. N chësc cont iel de gran desferënzies aldò dla tlasses y dla scoles, davia che l' adurvanza dl ladin depënd dala sensibilità di nsenianc y dal status dl ladin te n cër paesc...

Tla scola mesana y auta vën la materies nseniedes for o per talian o per tudësch, ma la soma totala dla ëures nseniedes ti doi lingac muessa vester medema. L ladin ie prejënt tl scrit y tl oral pra l ejam ala fin dla scola mesana y te forma orala nce pra l ejam de maduranza. Dal 2017 inant possa I studënc che à fat la scola ladina per almanco diesc ani y finà n stadium universiter per talian o per tudësch giapé l atestat de trilinguism. I nsenianc dla scolines y dla scoles ladines muessa avëi l ejam de trilinguism y per la scolines y scoles elementeres muessi nce vester de lingaz de la oma ladin. L system paritetich se tol dant de seguré na bona cumpetënza, puscibilmënter valiva per talian y per tudësch y tl medemo tëmp varenté l ladin. Tla Val de Fascia ie la scolina mesa per ladin y mesa per talian.

Dal 1975 iel na Intendënza Ladina che se cruzia dla aministrazion dla scolines y scoles ladines. L prim Intendënt Ladin fova l dr.Franz Vittur de Badia (autor de depku libri sun l' educazion y la scola, danter l auter "Na vita, na scola"); dl 1992 ie deventà Intendënt l dr.Roland Verra de Urtijëi. Daujin a truepes contribuc sun la educazion y la cultura ladina iel nce autor de plu libri ladins ("L cudejel di dis y dla sajons", "Dërc y storc", "Sun lim de plata", "PLates de calender", "Mpue de zes", "Te me ancontes sën", "La rojules tardives".

Tla scoles de Fascia veniel ultimamënter metù ndrova l model trentin de scola trilinguala, cun materies nseniedes nia mé per talian, ma nce per tudësch y per inglëisc, aldò dla metodologia CLIL. Seuraprò iel nce materies nseniedes per ladin. L atestat de ladin per nsenianc ti dà la prezedënza per i posc' de nseniamënt. Te Fedom y via n Ampëz iel unì metù man da curt tëmp cun una n' ëura de nseniamënt dl ladin tla scoles elementeres, ma for mé cun la aprovazion di genitoresc, aldò dla lege 482.

Por detais ciaré ala plata Le Departimënt Educaziun y Cultura Ladina


Nsenië leteratura ladina te scola

Te si “Poeti ladini contemporanei” cunsiova Walter Belardi de fé mparé adamënz ai sculeies la miëura cumposizions letereres ladines, speran che la scola pudësse fé nascer chëla fluridura leterera che garantësc l daunì dla mendranza ladina.

Belardi cuntestea sanbën che n posse purté inant na cultura ladina mé tres l’ ert visuela o la mujiga y dantaldut dijel che mé la leteratura possa vester l spiedl dl lingaz, che ie l emblem prinzipel y fundamentel de n popul. L unirà dit da pert de nosc nsenianc de ladin dla scoles autes che cun mé doi ëures de lezion al’ ena ne iel nia mesun fé nce mo leteratura ladina.

N muessa co-respunsabilisé duc i nsenianc de nosta scoles nce per l ladin. Tl sistem paritetich vëniel tan metù l azënt sun l fat che uni lezioni e nce lezion de lingaz, ma nchinamò an udù chësc plutosc per l tudësch y l talian. L ladin ie pu mé unì udù, ora dla lezions de ladin, coche mesun de spiegazion sce n ne ntënd nia velch, na cossa che vën ben dant dinrer tla scoles autes…

Tres la cumparazion dla leteratures de duta la rujenedes de scola iel mesun purté ite nce la leteratura ladina te n discurs plu lerch, fajan cunfronc ntressanc danter tendënzes, muvimënc, stilems y persunaliteies . N Felix Dapoz possa unì ntendù miec ala lum dl espressionism tudesch: l fossa ntressant jì a crì analogies tla metafores o tl lessich danter, dijon Dapoz y Gottfried Benn o Trakl…

Traté Max Tosi ora dl context dl simbolism o dl decadentism europeich ie dassën limitatif. Canche tla lezion de talian vëniel tratà Pasolini, fossel l’ ucajion per traté nce la poejies furlanes de chësc autor, chieran povester la fazion de chesc scritëur y regist danter i scritëures ladins aldidancuei. L ne ie nianca rie abiné similitudines danter n autor juvenil coche Ivan Senoner y, dijon i scritëures juvenilisc’ talians, coche Britti, da chei che l tol povester si ispirazion.

Tl traté la leteratura ladina da aldidancuei te nosta scoles, fossel de gran utl se juvé nce di tesc’ dla grupes pop y rock ladines plu ntressantes. Vel una se meritëssa zenz’ auter de unì tëuta n cunscidrazion, sibe per la idees, sibe per l lingaz. Tlo fossel sanbën da intensifiché la culaburazion cun l nseniamënt dla mujiga. Nce la union danter mujiga y poesia dëssa unì ejamineda, p.e. te produzions atueles coche chëles de Fabio Chiocchetti, p.e. “Nchersciadum”. La tratazion de tematiches plu atueles, coche l protest soziel (p.e. Josef Kostner) o la tematiches feminiles, la situazion di jëuni etc. pudëssa ti jì ancontra a na majera azetanza dla leteratura ladina danter i sculeies.

Dassën mpurtant fossa che l ladin unissa deplu tëut n cunscidrazion ti majeri proiec de scola, p.e. canche n fej na rapresentazion teatrala o n musical o na majera nrescida.Tlo an mo da superé na certa gerarchia interna te scola che fej n ranking tler danter rujenedes prinzipeles y secunderes. L sculé muessa ntënder che l ladin ie n elemënt costitutif de si identità culturela y nia mé n rest dl passá che vën tenì su per ublianza de “political correctness”.

I nsenianc dla materies letereres pudëssa se coordiné tl cheder dl nseniamënt plurilinguel integrà y crì iust chëla ucajions tematiches de culaburazion che vën dal curriculum. Sce l sculé se rënd cont che n argumënt leterer possa unì tratà avisa tan bën tl ladin coche tla autra gran rujenedes, vën si cuscienza culturela dassën renfurzeda.

Y tlo sons avisa inò ulache Belardi purtova dant si idees, che ntlëuta, dan passa trënt’ ani, ratova nce ël mo utopistiches.