Lingaz rumanc

Da Wikipedia
Articul per Ladin Gherdëina
Rumanc
romontsch, rumantsch,
rumauntsch, rumàntsch
Da sainsom a man ciancia a japé a man drëta: Test scrit per Sutsilvan sun na cësa a Andeer, Cësa cun test per Sursilvan a Sagogn, Tofla scrita tl Rumantsch Grischun tl Parch Naziunel de la Svizra, Sgraffito Vallader a Guarda.
Pronunzia[ʁoˈmɔntʃ] (Nfurmazions sun chësta uscscota su),
[rʊˈmantʃ] (Nfurmazions sun chësta uscscota su),
[rʊˈmɛntʃ] (Nfurmazions sun chësta uscscota su),
[rʊˈmaʊ̯ntʃ], [rəˈmœntʃ]
StatSvizra
RaionGrijons
EtniaRumanc
Rujeneda de l'oma
Rujeneda prinzipela: 40 074 (2019)[1]
Rejona regularmënter: 60 000 (2000)[2]
Familia de rujenedes
Lingac indoeuropeics
  • lingac italics
    • lingac latin-falischs
      • Lingac romanc
        • lingac italo-uzidentei
          • lingac romans uzidentei
            • lingac gallo-romans
              • lingac retoromans o lingac gallo-retics[3]
                • Rumanc
Formes standardisedes
Dialec
Latin
Status ufiziel
Rujeneda ufiziela te
  Svizra
Codesc de rujeneda
ISO 639-1rm
ISO 639-2roh
ISO 639-3roh
Glottologroma1326
Linguasphere51-AAA-k[4]
IETFrm[5]
  I raions de la Svizra ulache l vën tradizionalmënter rujenà rumanc
L rumanc ie tlasificà coche "Definitely Endangered" dala UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger
Chësc articul à simboi fonetics dl AFI. Zënza l drë rendering pudëssl vester che te vëighes mé ponc de domanda, scatules o autri simboi mpede i carateresc Unicode. Per mparé de plu sun i simboi dl AFI, cëla Aiuto:IPA.

L rumanc (Sursilvan: romontsch [ʁoˈmɔntʃ] (Nfurmazions sun chësta uscscota su); Vallader, Surmiran y Rumantsch Grischun: rumantsch [rʊˈmantʃ] (Nfurmazions sun chësta uscscota su); Putèr: rumauntsch [rʊˈmɛntʃ] (Nfurmazions sun chësta uscscota su); Sutsilvan: rumàntsch [rʊˈmantʃ], [rʊˈmaʊ̯ntʃ], [rəˈmœntʃ]; Jauer: [rʊˈmaʊ̯ntʃ]) ie n lingaz retoroman rujenà ti Grijons te la Svizra.

La tradizion scrita dl rumanc mët man tl 16eisem secul; la sburla prinzipala vegn da la Reforma (y da la Contrareforma) y da la intenziun perchel da ti fé avei a la jent na letura de utl moral te sie lingaz.

L'om politich dla Engiadina Auta Gian Travers à scrit l prum document rumanc che an conesc: l'ann 1527 àl adorè l lingaz dla oma per n scrit de defenura politica vegnuda publicheda te forma de manoscrit. Les prumes publicazions stampedes per rumanc é vegnudes fora dl 1552: N catechism y n abezé per l'Engiadina Auta. L'autur é Iachiam Bifrun, notar a Samedan. Puec agn plu tert (1560) àl fat la traduzion dl Nuef Testament (idiom puter). L lingaz é strument per la religion.

N gran suzes à abù dantadut does publicazions: "Il vêr sulaz da pievel giuven" (La dreta aorela curta per jent joena, 1611), che é vegnù publiché ciamò 12 iadesc per rumanc, 11 iadesc per todesch y 7 iadesc por talian. Gran reson à ence abù la "Consolaziun dell'olma devoziusa" (Consolazion dl'alma dota, 1690), n liber de orazion catolich con cianties che vegn en pert ciantedes ence encuei ciamò. L liber é vegnù publiché 11 iadesc enchin a tl 1945.

Tres l'adoranza religiousa romagn i idioms rumanc amarscés da la desvalivanza de confescion, ruvé a n lingaz scrit unifiché n'é die a la longia nia poscibel.

Rumantsch Grischun[mudé | muda l codesc]

La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: «Tge bel che ti es! Sche tes chant è uschè bel sco tia parita, lura es ti il pli bel utschè da tuts.»

Sursilvan[mudé | muda l codesc]

L’uolp era puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin in pegn in tgaper che teneva in toc caschiel en siu bec. Quei gustass a mi, ha ella tertgau, ed ha clamau al tgaper: «Tgei bi che ti eis! Sche tiu cant ei aschi bials sco tia cumparsa, lu eis ti il pli bi utschi da tuts.»

Sutsilvan[mudé | muda l codesc]

La vualp eara puspe egn’eada fumantada. Qua â ella vieu sen egn pegn egn corv ca taneva egn toc caschiel ainten sieus pecel. Quegl gustass a mei, â ella tartgieu, ed â clamo agli corv: «Tge beal ca tei es! Scha tieus tgànt e aschi beal sco tia pareta, alura es tei igl ple beal utschi da tuts.»

Surmiran[mudé | muda l codesc]

La golp era puspe eneda famantada. Cò ò ella via sen en pegn en corv tgi tigniva en toc caschiel ainten sies pecel. Chegl am gustess, ò ella panso, ed ò clamo agl corv: «Tge bel tgi te ist! Schi igl ties cant è schi bel scu tia parentscha, alloura ist te igl pli bel utschel da tots.»

Puter[mudé | muda l codesc]

La vuolp d’eira darcho üna vouta famanteda. Cò ho’la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün töch chaschöl in sieu pical. Que am gustess, ho’la penso, ed ho clamo al corv: «Che bel cha tü est! Scha tieu chaunt es uschè bel scu tia apparentscha, alura est tü il pü bel utschè da tuots.»

Vallader[mudé | muda l codesc]

La vuolp d’eira darcheu üna jada fomantada. Qua ha’la vis sün ün pin ün corv chi tgnaiva ün toc chaschöl in seis pical. Quai am gustess, ha’la pensà, ed ha clomà al corv: «Che bel cha tü est! Scha teis chant es uschè bel sco tia apparentscha, lura est tü il plü bel utschè da tuots.»

  1. Bundesamt für Statistik (25 January 2021). "Hauptsprachen in der Schweiz - 2019". Bundesamt für Statistik. Trat ite ai 23 May 2021.
  2. Furer 2005.
  3. Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin; Bank, Sebastian (2022-05-24). "Romansh". Glottolog. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. Archivià dal uriginel ai 2022-10-07. Trat ite ai 2022-10-07.
  4. "Rumantsch + Grischun". Trat ite ai 10 jené 2019.
  5. "Romansh". 16 utober 2005. Trat ite ai 10 jené 2019.