Sisto Ghedina

Da Wikipedia
Articul por Ladin Dolomitan

Sisto Ghedina (*25 de messel 1899 tla vila d’Alverà - † 1977) fova n dutor y cumbatënt per i dërc di ladins de Anpezo. El vegnù batié l di do la nascita tla gliejia de San Iaco dal caplan Jan Mersa (da Calfosch). Al fova l terz mut de Antonio Ghedina (1863-1935) y de Rosa Manaigo de Ago (1867-1948); si fredesc plu vedli ova inom Eugenio (1895-1956) y Caterina (1897-1957), chi plu joegn Guido Giuseppe (1902-1951) y Quintino (1904-1969). L sourainom de ciasa fova Fraio, che vuel dì “da les manies lerges, de bon cuer”. Encueicondì él ciamò na boteiga de souvenirs che porta chest inom tl Corso Italia nr. 74 tl zenter de Cortina.

Educaziuon[mudé | muda l codesc]

Do la scola elementara a Cortina é Sisto Ghedina, che se ova dagnora fat saurì a scola, vegnù mané a studié inant a Persenon (“a emparé todesch”, desche al vegniva dit). Ilò àl abité per n struf tl Cassianeum y dedò te na ciasa privata y à frecuenté l ginase y l lizée di Augustins a Neustift, olache al à fat l ejam de maturité ai 27 de setember 1921. Anter si professours òvel personalités sciche Anselm Sparber (todesch, storia, geografia), Karl Meusburger (matematica y fisica) y Ambros Giner (religion, plu tert prelat de chel convent). L soul auter ladin te sia classa fova Fonjo Frontull da La Pli de Mareo, che vegnirà plu tert organist dl dom de Persenon. Tratant si agn de scola auta fova Sisto, che ova dret na bona oredla per la mujiga (al sonova l clavier y i orghegn da mantesc) dirigent de na orchestra de studenc; al fova ence member dla assoziazion de studenc ”Unitas”. Sisto Ghedina à duta sia vita tegnù l contat con si compagns de scola y à dagnora tout pert a les encontedes de matura organisedes regolarmenter.

Tratant si agn de scola auta él rot fora ai 28 de messel 1914 la Pruma Vera dl Mond. Apeina che Sisto à abù complì i 18 agn, él vegnù cherdé sot ai 13 de setember 1917 y mané tla Galizia. Do da n valgugn meisc ilò él vegnù trasferì con l 3o regiment di scizeri Sanciana (III batalion Anpezo) sun l front dl Lusinc/Isonzo, olache al é romagnù enchin a la fin dla vera.

Do la maturité se à Sisto Ghedina scrit ite tla facolté de medejina dla université de Bologna, olache al se à laureé ai 18 de messel 1927. Do dal tirozine tl ospedal da Persenon (28.7.-15.12.1927) àl dé ju l ejam de stat y à ciafé ai 21 d’auril 1928 da la université de Milan la abilitazion profescionala da chirurgh. Dedò à l dr. Ghedina laoré tl ospedal de Persenon enchin al 1 d’aost 1928 sciche assistent “efetif” y spo enchin al 1 de merz 1929 sciche prum assistent dla repartizion chirurgich-ginecologica. Te chest temp se àl ence spezialisé te radiologia.

Cariera profescionala[mudé | muda l codesc]

Con l prum de auril dl 1929 é l dr. Sisto Ghedina vegnù nominé ofizial sanitar y dotour de comun de Mühlbach (Val de Puster), stiera che fova steda enchin al 1924 de n auter ladin, l dr. Vijo Vittur (da Pescol / Badia). Adum con l post da mede de comun de Mühlbach (che ova da se cruzié ence di comuns de Vandoies y de Terenten) ova Sisto Ghedina ence sourantout l’enciaria de dotour dla cassa malatia per l comprenjore sanitar de Mühlbach, Natz Schabs, Vandoies y Terenten y emplù chela de dotour dla Verda de Finanza y dl personal dla ferata dl raion de Vandoies. Ai 1 de messel 1931 él ciamò vegnù nominé dotour dla ONB (Opera Nazionale Balilla) per i comuns de Mühlbach y Vandoies.

Do avei arjont na certa segureza profescionala y finanziara, à Sisto Ghedina podù maridé ai 29 de fauré 1930 sia chestiana Augusta Notburga Siener (*29.3.1908 - †15.2.1995) dla conditoria “Unter den Lauben” da Persenon. Bele ai 28 de mei dl medem ann àl spo davagné l concurs per l post da “medico chirurgo condotto” dl comun y dla cassa malatia de Sterzing, ma al ne à nia podù sourantò chesta stiera ajache la prefetura ova entratant anulé dut l concurs. Ti agn do àl tout pert a deplù concursc per na stiera definitiva da dotour ti comuns de Bornech (24.6.1932), Sterzing (23.12.1932), San Laurenz (16.12.1933), Lana (29.7.1933) y Persenon (10.2.1934), ruvan o al secont, al terz (a San Laurenz) o al cuart post (a Lana). Ai 15 de jugn 1934 àl spo davagné l concurs per l post definitif de ofizial sanitar y dotour de comun dl comprenjore sanitar de Mühlbach. Demé n meis dedò éssel ence venciù l concurs per na stiera definitiva a Vahrn, a chela che al à spo renunzié. Ti agn passés a Mühlbach él vegnù al mond i doi mutons dla familia Ghedina: ai 3 de november 1934 Adriana (ala stà encuei a Dispruch/Arzl) y ai 29 d’aost 1937 Rinaldo (che viv a Maran olache al laora sciche enjignier de implanc portamont). L dr. Ghedina ova tout ad enfit n cuartier sun la plaza de comun numera 51. Te familia rejonova l pere con i mutons y i mutons anter ei y con i genitours demé ampezan, depierpul che la oma rejonova todesch.

Endò zeruch a Cortina[mudé | muda l codesc]

Do che Hitler ova anetù l’Austria y dantaldut pervia dles Opzions fova l clima te Südtirol deventé scialdi rovent y ciarié de tenjion. Davia che la familia de sia femena ova mostré simpaties per i todesc y fova plutost per opté forapert, à l dr. Ghedina tout la dezijion de jì zeruch a Cortina, olache la situazion fova ciamò plu chieta, ajache l raion fajova pert dla provinzia de Belun. Bele ai 20 de messel 1938 àl fat domanda per la stiera de dotour de medejina generala pro la cassa malatia de Cortina, ma tl concurs él ruvé demé al secont post. Ma canche al à davagné ai 24 de merz 1939 l post da dotour de comun de Tluses (Cluses) àl renunzié y ai 1 d’otober 1939 se àl ence lascé mete en aspetativa per “rejons familiares” te sia stiera a Mühlbach.

Pernanche al ova ciafé ai 13 d’auril 1940 l’autorisazion da podei daurì n ambulatore privat (con aparat Röntgen), s’à l dr. Ghedina trasferì con duta la familia via en Anpezo. Puech dedò, ai 7 de setember 1940, él deventé dotour y diretour sanitar dl “Ospedale Civile” de sie paisc. Al medem temp él ence vegnù nominé ofizial sanitar y dotour de comun suplent (enchin ai 30.11.1941 empede l dr. Florio Gasperi che fova amalé), sciche ence dotour dla “Ferrovia delle Dolomiti”. Con i 10 de dezember 1940 àl perchel renunzié a sia stiera a Mühlbach. Ai 27 de jugn 1941 se à l dr. Ghedina candidé per l post definitif da dotour de comun de Cortina, ma al é endò ruvé demé secont.

La Seconda Vera dl Mond[mudé | muda l codesc]

Entratant fòvel rot fora la Seconda Vera dl Mond, ma la situazion via en Anpezo fova ciamò plu o manco chieta y calma. I mutons dl dr. Ghedina jiva a scola, olache ai emparova talian y vegniva educhés dai maestri (duc da foradecà) tl spirit dl fascism. Sia muta Adriana se recorda ciamò aldidancuei coche i maestri ti ensegnova ai mutons che i Alpini valorousc ova “deliberé” Anpezo da la “perjon austriaca”, y chest a na maniera che i pici scolés jiva spo a ciasa a ti tré dant a si peresc che ai ova combatù sun la pert “fauza”. Per podei laoré da dotour se ova l dr. Ghedina messù scrive ite tl PNF (Partito Nazionale Fascista) bele ai 3 de merz 1925, ma sie sentiment per l fascism é dagnora sté dret resservé. Canche sia fia Adriana fova vegnuda chirida fora da la scola per dì su na poejia en gaujion de na gran festa fascista, ti òvel baié dant tant die de ester amaleda, che l di dla manifestazion àla ciafé dassen la fioura y à abù da sté te let.

Ai 12 de setember 1943 ruvova la Wehrmacht a Cortina. Sen fova l dr. Ghedina te na situazion zitia y particolara: da una na pert fòvel un di puec ampezans che rejonova ben l todesch, da l’autra fòvel mede y chirurgh y perchel na persona de responsabelté tla Cortina declareda dai todesc “zité lazaret” (ilò vegnìvel curé i milesc de feris dla batalia de Montecassino). Te sia funzion da dotour él sté bon de ti sparagné a trueps conzitadins y souraldut a trueps judiers, che s’un fova sciampés di Paisc Todesc y ova cernù sciche residenza Cortina (che ova bele arjont n cert renomé sciche stazion de turism mondana), l internament tl KZ con i declaré “nia trasportabli”. Tl cajo de un de si amisc ebraics, l artist y pitour de paesajes talenté Clemens Fränkel, é endere si sforc stés per nia: el à messù jì tl lager de Dachau, olache al é spo mort. Chesta é steda na gran mueia per l dr. Ghedina.

A la fin d’auril dl 1945 fova la vera ruveda: i saudés todesc s’en jiva da Anpezo te de gran colones longes. Canche l dr. Ghedina ti à dit a un de ei: “La vera é finida!” ti à chest responù manacious: “Nos on tres ciamò nostes ermes!”. Spo él ruvé adalerch i partisans y i americans. Ti americans matulins vedova l dr. Ghedina ben i deliberadours da la tirania nazi-fascista, ma nia jent de cultura: enscì ne ti en àl mai empodù a la media da ciaugné, la chewing gum (ence a si mutons ti òvel proibì de s’en lascé scinché) y ciamò demanco a la mujiga jazz.

Atira do la fin dla vera ova l CLN (Comitato di Liberazione Nazionale) metù su n comité che dovova abiné y ciastié i “colaboradours di nazisć”. Canche al é tomé te chest contest ence l inom dl dr. Ghedina, se à d’autri membri de chest comité dassen lascé su. An savova avisa tant de vites che l dr. Ghedina ova salvé con si ”zertificac de nia trasportabelté”. Cie che i partisans minova con “ciastié” savòven al plu tert do sia spedizion punitiva a mez mei dl 1945 te Gherdeina y te Mareo; y ence te Anpezo fòssel suzedù n massacher sce l comandant militar ingleis ne fossa nia sté bon da paré cialà al ultim moment.

A cef dla “Unione Popolare Ampezzana“[mudé | muda l codesc]

Canche i trei comuns ladins de Anpezo, Col y Fodom ti é vegnus “retus” – do la fin dla vera, ai 4 de mei 1945 – dai americans (sun enciaria dl CLN) a la provinzia de Belun, s’à a Cortina atira formé n comité de zitadins (“Unione Popolare Ampezzana”) che se damanova te jolantins scric per ampezan y ingleis da podei passé endò sot a Bulsan o almanco da podei fé n referendum. A cef de chest moviment fòvel l dr. Ghedina. Ajache al ne se ova politicamenter mai dé ca per degugn, no da la pert di talians, no di todesc y daldut ne nia per i partisans, fòvel na persona dret stimeda te Anpezo. Emplù savòvel da rejoné ben deplù lingac, dantaldut l todesch, y vegniva respeté sciche academich. Desche portaousc de chi che volova la reunificazion con Bulsan raprejentòvel la volonté clera dla gran maioranza dla popolazion ampezana. Atira é l dr. Ghedina vegnù tout de mira dai carabiniers: te raporc menus végnel descrit sciche “intrigant antitalian” y “militant influent dla Volkspartei” che laora “per l’anescion de Anpezo a l’Austria”.

La Talia savova avisa che gran pert dla popolazion de Souramont sostegniva chesta ghiranza y perchel fajòvela dl dut per descredité i reprejentanc di ampezans sciche “austriacanc” y “filonazisć”. Emplù provova la Talia tres si raprejentanc locai da despartì i ladins: les assoziazions sudtiroleises Union di Ladins de Gherdeina y Union Culturela di Ladins dl prof. Max Tosi a Maran vegniva sostegnudes ofizialmenter ajache a) ales ova n program blot cultural y b) an minova enscì da destò i ladins dal influs dla SVP; tla provinzia de Trent vegniva la Lega Indipendente Ladini delle Dolomiti (LILD) dl fascian Guido Iori Rocia sostegnuda adascousc, ajache ala fova ben per la reunificazion di ladins, ma te na provinzia de Bulsan che dovova resté pro la Talia; la Unione Popolare ampezana alincontra vegniva dassen combatuda ajache ala fova dl dut a una con l program separatist dla SVP.

Sciche avertiment él ruvé t’Anpezo a la fin de mei dl 1945 n camion con partisans che à ciarié su vint sostegnidours dla Unione Popolare per i mené a Belun “a n control”, sciche al vegniva dit. Demé che l camion ne é nia pié via contra Belun, ma con n dret desfratament tla direzion dl Jouf Trei Croujes, enlaouta zenza n’anima. Savan sciche la “spedizion punitiva” di partisans te Gherdeina fova juda fora, àn atira alarmé l comandant militar ingleis che é spo al ultim moment sté bon da archité l camion y l sforzé da dé outa. Enscì se l’à duc i 20 ampezans caveda con na gran sperduda, ma é restés sans enton. La Unione Popolare ne se à nience lascé ensciautrì canche al é vegnù saré via y en pert bandì, anter mei dl 1945 y l 1946, entourn trenta ampezans (anter chisc ence joegn de 14 agn!). Anter aost dl 1945 y mei dl 1946 ti él vegnù mené deplù memorandums ai aliés y an à ence metù a jì racoiudes de sotescrizions y de gran manifestazions per la reunificazion di trei comuns de Souramont con Bulsan. Ma davia che degun partit politich dla provinzia de Belun ne sostegniva les ghiranzes ladines, se à i ampezans organisé enstesc y à metù su n moviment politich interladin: “Zent Ladina Dolomites”. (Paul Videsott)

14.7.1946: El discorso de’l Presidente de “Zent Ladina Dolomites” al Pas de ‘l Sella Zent Ladina Dolomites![mudé | muda l codesc]

Entourn 3000 Ladins desmostra sun l Jouf de Sela Me sento veramente onorà, inze ra me funzion de presidente de ra “Zent Ladina Dolomites”, de ve podé parlà a chesta magnifica nostra prima reunion al Pas de ‘l Sella.

Permetéme, prima de duto, de ve portà i salude pi sinziere de dute i nostre amighe anpezane, che par ra lontananza o par outra rajos i no n’à podù vegnì con nośoutre come che i arae vorù.

No n’é ra prima ota inze ra storia che ra śente ladina de ra zinche valades dolomitiches ra se raduna inze un unico bloco par seguì dute insieme al medemo destin. Ra fondamenta de chesta nostra union, r’é stada fata śa un mes, al 15 de śugno al Pas de Gardena agnó che, in chel di, i s’aea radunà dute i esponentes de ra zinche valades par confermà el desiderio de ra gran parte de ra so śente. E proprio là, su chel pas, ‘l é stà fato el programa de ra nostra union “Zent Ladina Dolomites”.

Duta r’outoritàs conpetentes es é stades informades, e da parte mea me sento in doer de ve fei avertide che r’outoritàs es m’à dimostrà conprension e ben voré… in spezial modo So Ezelenza el dott. Innocenti, Prefeto de Bolzan. Par chesto nos i esprimon ra nostra riconoscenza pi viva, anche par ‘l apojo che ‘l m’à dà e che io son seguro che ‘l me darà anche da ca inaante. ‘L anunzio de ra costituzion de “Zent Ladina Dolomites”, co ‘l so programa, ‘l ea stà mandà a duta ra gaśetes pi conosciudes de ‘ste śones, ma me despiaje che gran parte no me ’l èbe vorù publicà. Velo lieśaré io ades: “Gli esponenti dei Ladini delle Dolomiti riunitisi il 15 giugno 1946 al Passo Gardena, interpreti dei sentimenti delle popolazioni ladine chiedono:

a) Riconoscimento ufficiale del gruppo etnico ladino delle Dolomiti (Valli di Ampezzo, Livinallongo e Colle S. Lucia, Val Badia, Val di Fassa, Val Gardena ed i Ladini della Valle di Fiemme) aventi da secoli, lingua, cultura, tradizioni, artigianato, industrie, usi e costumi propri.

b) Di far parte integrante della provincia di Bolzano, quindi conseguente ritorno del Distretto di Ampezzo-Livinallongo e Colle S. Lucia, nonché annessione alla stessa provincia della Valle di Fassa e dei Ladini della Val di Fiemme.

c) Comune destino colla popolazione della provincia di Bolzano in quanto legati ad essa da vitali interessi di carattere economico, turistico e da affinità etniche.
d) Diritto dei Ladini di tutelare e difendere entro le proprie Valli ed ovunque i propri interessi”.

Śente ladina! A vośoutre ra resposta! Se voré coscì, iscrieve dute in masa a chesta union! Inze chesta union, nośoutre ciataron ra forza par fei varé i nostre derite e par fei tutelà i nostre interese. Nośoutre son senpre stade moralmente leade – se no n’outro – da l nosc caratere: fedeltà, onor, onestà, spirito de sacrefizio, amor a ‘l laoro e tacade sora ‘l duto a ra nostra crodes. E sora ra nostra śente, sora ra nostra ciaśes, sora ra nostra valades invocon ra benedizion de ‘l Signor… e Dio el me aiutarà! Viva ra “Zent Ladina Dolomites”!

Isté 1946: Descurs dl dr. Sisto Ghedina Fraio tla radio de Bulsan[mudé | muda l codesc]

L é chesta ra prima ota che ra Śent Ladina de ra Dolomites r’à ‘l modo de i podé fei ruà el sò saludo par radio a dute i so amighe, anche a chi pi indalonśe, anche a ci che fin ancuoi i no n’à podù o i no n’à vorù se ciatà insieme con nośoutre par conosce i vere scope de ‘l nosc moimento indipendente e el nosc programa.

Ra Śent Ladina de ra Dolomites, che da secole r’aea abù modo de se mantegnì unida intrà ra so crodes, destacada oramai de ‘l intiero da chi outre doi ciape de ra so antica raza: i Romance de ra Svizera e i Ladis de ‘l Friuli; da ‘l 1923 r’é stada ancora na ota sacrificada su r’ara de ra politiga nazional-livelatrize de ‘l fascismo, da chera politiga antiumana de snazionaliśazion che, masima inze ra tèra concuistades, - come ‘l’ à bù dito un di Mussolini - no in seguito al resultato de na guera de redenzion, ma de ‘l prin ato de ra revoluzion fascista, che r’aea ciatà casù ‘l taren pi adatà par se manifestà con duta ra so crudeza.

E ra Śent Ladina r’à abù da soportà duto! Enfes de odie, de oprescios da parte de diśoneste e de outoritàs mandades casù con un seguito da clienteles, come inze na tèra barbara, ancora da coloniśà, inze na tèra agnó che dute i sfrutamente i ea parmetude a chi preileiade che i aea fato soes ra teories nazional-fascistes. Da soportà par anes e anes, che r’èa stada uśada, da secole a ben outre sistemes da parte de goerne e de outoritàs, ben presto r’à bù da se vede ancora sparpagnada sote tre Proinzies, deferentes par coltura, storia e tradizios. Redota a na menoranza, senza propie derite, senza rapresentanzes, senza libertàs.

E cuscì, senza outre derite fora de chi de i serbe de ra gleba, ra s’à vedù ruà su ‘l orlo de ‘l prezipizio. Ra s’à vedù spalancada senpre depì, ra buja che ‘l fascismo el i aea parecià par ra seporì co ra so storia antica, co ra so tradizios, co ra so parlada. Ra Zent Ladina tiegnuda par vinte e pi anes senpre de daòs o da parte, vardada con sospeto, con desprezo, fosc anche con invidia, ma zerto con odio senza rechia, r’à sapù però mantegnì intato ‘l antico senso de libertà eredità da chel fiero e pur dozile popolo, recordà da ra Storia, che par prin ‘l i aea dà ra vita a dute i Ladis: el popolo de i Rete.

Ma ra Śent Ladina che con duto chesto pasà de miśeries r’à ancora puro inze ‘l so sango ‘l senso de ‘l onor, de ra fedeltà, de ‘l amore propio, ‘l senso de ra justizia al masimo grado, stufa oramai de se vede senpre e ne outro che calcolada come na śente misteriośa, salvaja come ra so boscaies o ra so crodes, tiegnuda quaji come un calche ojeto da sarvì e fosc anche con pietà par i so costumes, ra so festes, el so folklorismo, ra so tradizios riches de lejendes, dapò anes e anes de sacrifizie, de speranzes, de miśeries ma anche de fede, ancuoi a r’enfa de ‘l vento de ra libertà che oramai ‘l à spazà via bona parte de i spegaze fate da ‘l fascismo, ra alza ra vosc, par domandà finalmente justizia! Justizia par ci che i à padì senza colpa! Justizia par ci che à sfadià e che sfadia, justizia in nome de ra noa libertà par lore e par ‘l so avenire!

Justizia! Par podé se defende i so intrese inze ra so valades e fora de chestes! Par podé vive respetade e tradade no pi da sudite, ma da zidadis. Ra Śent Ladina ra domanda de viegnì reconosciuda ufizialmente come grupo etnico indipendente de ra Dolomites, de se vede unida duta insieme sote chera proinzia agnó che r’à i so majore intrese de conomia, de turismo, de comerzio, sote chera proinzia agnó che r’é leada da rajos de vita, agnó che śa secole r’à ‘l so zentro de svelupo e de progreso, agnó che ra se sente leada da afinitàs etniches, storiches e culturales.

El programa de ‘l moimento endependente de ra Śent Ladina de ra Dolomites no n’é un de i solite programes, parecià da politigantes de mestier, che i vien regalade a ra śente, par calche scopo pi o manco intresà, ma un programa nasciù inze r’anima de ra śente Ladina, che ‘l s’à madurì inze ra so coscienza, prima ancora, tanto prima, che ‘l viegnise betù śo par iscrito, ‘l é el programa che duta ra Śent Ladina ra ‘l sentia e che da tanto tenpo ra ‘l aea fato so! Solo ra spietaa de aé i so cape, degne de sarvì i intrese de ‘l popolo, par ra còuja de ra comunità.

E ancuoi ra Śent Ladina r’à fato sentì anche ra so osc par domandà che i Comunes de ‘l antico destreto de Anpezo: Cortina, Livinalongo e Col de Santa Luzia, i torne d’outorità a ra so proinzia de Bolzan. Che i Comunes de ra Val de Fascia e chi de i Ladis de ra Val de Fieme i viene destacade da ra Proinzia de Trento e pasade a chera de Bolzan. E enfin ra domanda ancora de podé seguì in duto e par duto el destin de chesta Proinzia, come grupo etnico destinto, con propie rapreśentantes, democraticamente elete da ra śente ladina, intrà de ra so śente medema. El nosc moimento el stanpa anche ‘l so jornal: “Zent Ladina Dolomites”, jornal che ‘l no n’é sovenzionà da negun, e par chesto ‘l no n’é leà a negun partito, a negun intrese de ghenghes o de speculatore (par i abonamente basta scrie: a Meran; Casella postale 200). Par evità confujios beśen dì però che ‘l nosc moimento ‘l no n’à nuia a che fei o a che vede co r’Unione Ladins de Meran, o col so programa esclusivamente culturale. Inze ‘l nosc moimento se pó notà dute i Ladis, senza reguardo a ra so idèa politighes o a i so sentimente nazional. ‘L é del resto una de ra tradizios de ra śent ladina, chera de respetà r’idees de dute, ma anche chera che podé pratende de ese respetade da dute, par podé i tende a i so laore, in santa pasc e in concordia con dute.

El nosc moimento, zerto par el so caratere endependente, ‘l vien vardà oramai con sinpatia da outoritàs, da rapresentantes de i partide politiche veramente coscienzios, da parsonalitàs e da scienziate. Anzi propio i dis pasade i é ruà al diretor de ‘l nosc jornal na letra de ‘l ilustre Maestro de ra Ladinità, el Profesor Carlo Battisti de r’uniersità de Firenze, che ‘l se congratula con el e ‘l i manda i suoi augure pi sinziere. Augure, che, par nośoutre i é na promesa e na zerteza. “Saluto – ‘l scrie – con molta simpatia questo nuovo atteggiamento di cui si rallegreranno con me quanti hanno a cuore la conservazione dei costumi e dei dialetti importanti”. Na gran zerteza spezie inze chesto momento, che i nemighe de ‘l nosc moimento (e ci no n’elo che ancuoi che i no n’ebe i so nemighe?) – dirae quaji i solite fariśee – i bete in moto duta ra so canaiada pur de podé ruà a scuerśe el nosc moimento sote un caligo de falsitàs storiches, de contraste, e anche de calunies. E duto chesto par paura, solo par ra paura che i ebe da i mancià ra tèra sote i pès!

No contente ancora de aé scrito, e fato scrie, che i anpezane, par ejenpio, i no partien al grupo etnico ladin, ancuoi i rua a voré sostegnì che i vere ladis sarae solo chi de ra Val Badia. Podason al reguardo se reciamà a cuanto i à bù scrito fin ades maestre de fama internazional, no solo taliane, ma anche todesche, svizere, franzejes, englejes, ma par nos ancuoi no fesc de beśoin, tanto me basta r’outorità de chel insigne maestro che ‘l é ‘l Prof. Carlo Battisti, che inze ra so profonda opera “Popoli e lingue dell’Alto Adige” stanpada da ‘l 1931 a pag. 99 ‘l scrie: “Il lessico delle attuali parlate ladine dell’Alto Adige, che risuonano nella Valle di Fassa, di Gardena, di Badia e di Marebbe, e, al di là del nostro confine, in quelle di Livinallongo e di Ampezzo…” Mentre che a pag. 78 parlando de ‘l organismo gramaticale el dimostra che ra diersità fra l’attuale dialetto cadorin e chel anpezan ra s’à podù mantegnì in conseguenza de ‘l confin oustriaco. Negun se podarà parmete de podé bete in dubio chesta dechiarazios de ‘l pi ilustre glotologo contenporaneo, che oramai prima, del 1929, inze ra so prefazion al lesico de ‘l nosc Dotor Majoni ‘l sostegnia con proes che ‘l dialeto cadorin ‘l é un dialeto veneto a deferenza de chel anpezan che ‘l é ‘n dialeto ladin, pur aendo tolesc su tanta parola talianes. Ma se chesto no fose ancora asei, basta lieśe ce che ‘l medemo Profesor, śa tenpo ‘l scriea su ra “Rivista linguistica romancia”[1]stanpada a Pariji, a la pajina 419: “durante la guerra e negli anni immediatamente successivi la questione ladina assunse per motivi sentimentali, cui tutti ci inchiniamo, un carattere speciale che fece alle volte trascendere involontariamente la ricerca al di là del campo serenamente scientifico”. Paroles chestes che sbola co ‘l fer roente, come i se merita, chi studios che i se val de ra so fama par fei de ra scienza na materia comerziale, e, manco mal se i se pardese senpre a negà ra so convinzios par ‘n sentimento puramente patriotico, che, in chesto cajo anche nośoutre onestamente se podason inchinà daante un simile sacrifizio, ma no mai, co i trata de se lascià conprà, mangare par un pugn de carta stanpada.

De ‘l resto r’afermazios de ‘l ilustre Profesor es é stades confermades anche da ‘l outor de “I ladini delle Dolomiti” Vincenzo Filippine (Athesia Augusta, Bolzan, anno fascista XXI), che ‘l sostien ra medema opinion de ‘l Battisti. E se poderae parlà ancora de r’incluśion de Anpezo, a ra pari de i Comunes ladis de ra proinzia de Bolzan, inze ‘l acordo par ‘l espatrio de ra minoranzes….ma ra speres de ‘l orloio es śira che fesc spaento e par chesto lascion ara par ancuoi…..

Poca paroles su ra volontà de i Anpezane de ese destacade da ra proinzia de Belun par tornà sote chera de Bolzan. ‘L é chesta del resto no solo ra volontà de ra majoranza de ra popolazion che ra s’à notà inze ‘l moimento de ra Śent Ladina de ra Dolomites, ma anche de chera minoranza, che fin agnere ra me contrastaa in duto e par duto e che, pur de podé aé ra venta, ra me ciamaa i separatistes, “chi alcuante solite”, mentre che lore i se calcolaa i sole che podese aé na esata viśion de ra realtà, in cuanto i ea tra i 20 pi entelijentes….. Eben ancuoi anche chiste i é in moimento par se podé destacà da ra Proinzia de Belun. Co ra deferenza che lore i vorae pasà sote ra proinzia de Trento.

Nośoutre i ón mandà ‘l nosc saludo de cuor, e i ón fato ra nostra congratulazios pi sinzieres. Se ouguron però che i no n’ebe da fenì co ‘l fei ra parte che i deputate trentis i à bù fato al moimento ladin de ‘l 906, can che para so testardajines, i à fenì co ‘l fei bete duto inze ‘l desmenteon.

Del resto na parsona onesta che domegna pasada r’é stada a Belun al congreso de un partito politigo ra no n’à bù surezion de ‘l dì che ra no se pó pi se fei de mareea se i Anpezane i se vó destacà da chera proinzia agnó che i no pó ese che un òs fora de luó, da ‘l momento che anche bona parte de i cadoris che pur i é sote chesta proinzia fin da i tenpe de Napoleon ancuoi i vorae se destacà, tanta r’é par ra popolazios de montagna r’aversion se no ‘l odio de i belunes.

Anpezo, prima de ‘l 1923, el no n’à mai abù raporte con Belun. Ves Frisinga e Aquileia, sote i duches de Carinzia o i Contes de ‘l Tirol, sote i feudatarie de Aquileia o in direto dominio de ‘l Patriarca. De ‘l 1420 ‘l é stà costreto a se piegà a ra volontà de Venezia e de aderì a r’union con chesta republica insieme a ‘l Cadore, fin che del 1508 ‘l é pasà sote ‘l direto dominio de i Contes del Tirol e leà a i state ereditarie oustriache.

Calchedun podarae pensà, come che de ‘l resto trope i lo crede anche, che see stà el destaco de Anpezo da ‘l Cadore de ‘l 1508 ra gouja de chel sentimento de odio che ancora ancuoi i cadoris i mantien ves i anpezane. No. Chesta so aversion, anzi: chesto odio, ‘l à de ra radijes ben pi fondes ancora. Basta lieśe inze ra “Storia del Popolo Cadorino” de ‘l Ciani per se fei parsuaśe là, agnó che propio el, senpre pien de rancor ves i nostre antenate, el tenta de demostrà che ‘l é stà propio chera “invincibile ostinazione dei membri del Consiglio della Comunità Cadorina”, che r’à ponto sul vivo e che r’à fato dolorà i anpezane de ‘l 1420, ra gouja che 80 ane dapò, el Cadore ‘l à bù da perde una de ra pi riches, inśegnośes e industriośes centuries. E cuaji par demostrà un tardo pentimento par duto el so odio ves i anpezane el conclude el so capitolo con chesta preziśa paroles: “l’ostinazione, le asprezze, i rifiuti de’ preposti a reggimenti, si in piccolo come in grande, alle istanze, alle suppliche, alle giuste domande de’ popoli, non produssero né produrranno mai buoni e […]”[2]

[…] i storiche de l’ Cadore (“Archivio Storico Cadorino” 1905, pag. 51) el scrie che “la tendenza alla ribellione di questa gente di confine è di vecchia data”, e dapò de aé contà i fate de ‘l 1347, co i anpezane i ea inclinade a partejià par el Villanders contra ‘l Patriarca, dapò de aé parlà de i fate de ‘l 1420 co i anpezane i lotaa par no voré śì sote Venezia, el seguita scriendo de ‘l destaco de Anpezo da ‘l Cadore de ‘l 1508 par dì che el, el se vardarà ben da ‘l dì una sola parola “men che reverente contro un atto di libera volontà di un popolo”.

1347 – 1420 – 1508, tre data storiches. Tre tentatie da parte de i anpezane de se destacà da ‘l Cadore! Dapò dal 1508 al 1918 ‘l é pasà 400 ane. Mai un tentatio, mai un ato de rebelion, de insurezion! Gnanche del ’48 e manco del ’66. Dute i pó fei i so comente. Ma in fin i sarà da convegnì che ‘l é de ra rajos a ‘l de sora de i odie, a ‘l de sora de r’oprescios de ra popolazios che ‘s à vivo inze ‘l sango el senso de ra libertà, de ‘l amor propio, de ra propia dignità umana. E che es vó se podé guadagnà onestamente el so pan, senza surizion, senza aé da sporśe ra man.

Cuscì del 1815 de fronte al tentatio del Goernator de ‘l Lonbardo Veneto che ‘l vorea fei destacà Anpezo da ‘l Tirol par el bete sote el Cadore, che alora ‘l ea anche el sote r’Oustria, ra Comunità d’ Anpezo d’acordo con duta ra popolazion r’à podù stroncà chera menada, e inze ra suplica mandada a el Goerno de Insbruck ra scriea de no voré a negun costo aé nuia a che fei con un popolo de costumes deferentes, senpre amante de ra noitàs. Cuscì i anpezane de ancoi. Se anche i à podù tuoi su inze ‘l so dialeto tropa paroles italiane, no par chesto i no n’à canbià el so sentimento, no par chesto i no se sente manco ladine che chel che i ea agnere i so jenitore. Podarà ese canbià el modo de vita, ra forza de i evente ra aarà spazà via esterioritàs, fato desmenteà tradizios, ma in fondo ‘l anpezan el se sente de ese ancora ‘l erede de i so antenate. Ra volontà r’é ancora senpre chera e el, el no lasciarà mai de fei sentì ra so osc, fin a tanto che ‘l no n’arà otegnù justizia. E come ‘l anpezan duta ra Śent Ladina de ra Dolomites.

Par ra so indipendenza!

Par ra so libertà!

Śent Ladina de ra Dolomites. No n’aé beśoin che io ve dighe de aé fede, de mantiegnì ra vostra speranza! Ra justizia ra fenisce senpre, o presto o tarde, co ‘l trionfà. Presto ruarà anche ra nostra ora. Co ‘l augurio pi sinzier da parte de ‘l nosc presidente, el Dotor Sisto Ghedina, ve saluto de duto cuor. Sanin a ‘n outro di.

(Test de Paul Videsott - Adatament a la ortografia d’aldidancuei de Marco Dibona Moro)

Bibliografia[mudé | muda l codesc]

  • Josef Fontana: Die Ladinerfrage in der Zeit 1918 bis 1948. en: Ladinia, 5, 1981, p. 151–220, p. 188-190.

Notes[mudé | muda l codesc]

  1. Miné él la „Revue de Linguistique Romane“. L articul zité é: Battisti, Carlo: Rassegna critica degli studi dialettologici ladino-altoatesini del 1919-1924. In: Revue de Linguistique Romane 1 (1925) 414-439.
  2. Al mancia na ligna a pé de plata.