Rëni de Talia

Da Wikipedia
Articul per Ladin Gherdëina
Rëni de Talia
Regno d'Italia
1861–1946
Motto: FERT
Inn:
Marcia Reale d'Ordinanza
L Rëni de Talia tl 1914
L Rëni de Talia tl 1914
L Rëni de Talia tl 1936
L Rëni de Talia tl 1936
Capitela Turin (1861–1865)
Firënza (1865–1871)
Roma (1871–1946)
Brindisi (de facto) (1943–1944)
Majera zità Roma
Rujeneda ufiziela Talian
Religion 96% Catolizism (religion dl stat)
Forma de guviern Monarchia costituzionela parlamentera unitera
• 1861–1878 Vittorio Emanuele II
• 1878–1900 Umberto I
• 1900–1946 Vittorio Emanuele III
• 1946 Umberto II
Prim Minister
• 1861 (prim) Cont de Cavour
• 1922–1943 Benito Mussolini
• 1945–1946 (ultim) Alcide De Gasperi
Spersa
• 1861[1]
• 1936[1]

250 320 km²
310 190 km²
Populazion
• 1861[1]
• 1936[1]

21 777 334
42 993 602
Unit dant
Unit daldo
1861:
Rëni de Sardenia
1866:
Rëni de Lombardia–Veneto
1870:
Stat de la Dlieja
1924:
Stat Liede de Fiume
1945:
Republica Soziela Taliana
1929:
Zità dl Vatican
1943:
Republica Soziela Taliana
1946:
Republica Taliana
Raion Liede de Triest
RFS Iugoslavia

L Rëni de Talia (talian: Regno d'Italia) fova n stat furmà tl 1861, canche Vittorio Emanuele II de Sardenia fova stat detlarà l Rë de Talia, nfin al 1946, canche te n referendum istituzionel oven tëut la dezijion de abanduné la monarchia y furmé la Republica Taliana de ncuei.

L stat fova nasciù do n prozes de plu dejeneies tlamà l Risorgimento, che ova metù adum i desfrënc stac de la penijula taliana te n stat sëul. Chësc prozes fova stat purtà inant dantaldut dal Rëni de Sardenia di Savoia, che vën udù giuridicamënter coche l stat da dant de la Talia.

Storia[mudé | muda l codesc]

Tl 1866 ova la Talia detlarà viera a l'Austria te na lianza cun la Pruscia y ova giatà l Veneto te la vënta. La trupes talianes fova marcedes ite a Roma tl 1870, metan fin a plu de mil ani dl guviern y pudëi dl Papa a Roma. La Talia fova deventeda pert de la lianza tripla cun l Mper Tudësch y l'Austria-Ungaria tl 1882, do na defrënzia de minonghes cun la Franzia n cont de si respetives espansions colonieles.

Nce sce la relazions cun Berlin fova scialdi bones, la lianza cun Viena fova puramënter furmela, n gran pert davia che la Talia ova l nteres de giaté l Trentin y Triest da l'Austria-Ungaria. Chësc ova purtà la Talia a azeté l nvit de la Gran Bretania a se junté ai Aleac de la prima viera mundiela, ajache i ti ova mpermetù plu raions a cost de l'Austria-Ungaria de cie che Viena ti ova mpermetù per si neutralità. La vënta ti ova dat ala Talia na sënta permanënta te la Sozietà de la Nazions.

Tl 1922 fova Benito Mussolini deventà l prim minister de la Talia, scumencian na era dl guviern dl Partit Naziunel Fascist, cunesciuda coche la "Talia Fascista". I fascisć talians ova metù su n guviern totaliter y scancelà la oposizion politica y nteletuela, dajan gran suport ala modernisazion economica, valores soziei tradiziunei y se ova muet plu daujin ala dlieja catolica tres i Tratac dl Lateran tl 1929 che ova furmà la Zità dl Vatican coche n stat sovran al post dl Stat de la Dlieja.

Ti ani 1930 ova l guviern fascist scumencià na pulitica fulestiera plu agressiva. Pra chësta tucova na viera contra l'Etiopia, scumenceda dala Eritrea Taliana, che ova purtà a si anescion;[2] cunfrontazions cun la Sozietà de la Nazions che ova purtà a sanzions; n crëscer de l'autarchia economica y la firma dl Pat de Acel.

La Talia fascista fova deventeda n cumëmber prinzipel de la Putënzes de l'ascil te la Segonda Viera Mundiela. Tl 1943 ova la desfata taliana-tudëscia sun plu fruntieres y la nvajion de la Sizilia da pert di Aleac purtà a la tumeda dl guviern fascist. L rë Vittorio Emmanuele III ova cumandà de śaré ite Mussolini. L nuef guviern ova firmà n armestize cui aleac de setëmber dl 1943. La forzes tudësces ova po tëut ite l nord y l zënter de la Talia, metan su la Republica Soziela Taliana, n stat mariunëta menà da Mussolini y si loialisć fascisć. Chësc ova purtà a na viera zevila te la Talia cun l muvimënt de resistënza che cumbatova contra la forzes de la republica soziela y si aleac tudësc.

Puech do la viera y la delibrazion dl stat, n melcuntënt te la populazion ova purtà a n referendum istituzionel sun sce la Talia dëssa resté na monarchia o deventé na republica. I talians ova tëut la dezijion de abanduné la monarchia y de furmé la Republica Taliana, che ie l stat talian de al didancuei.

Referënzes[mudé | muda l codesc]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 "Italy in 150 years – summary of historical statistics 1861–2011" (PDF) (per italiano). Istat. p. 135. Archivià da l uriginel (PDF) ai 19 merz 2016. Trat ite ai 27 novëmber 2016.
  2. Andrea L. Stanton; Edward Ramsamy; Peter J. Seybolt (2012). Cultural Sociology of the Middle East, Asia, and Africa: An Encyclopedia. p. 308. ISBN 9781412981767. Archivià dal uriginel ai 27 juni 2014. Trat ite ai 6 auril 2014.