Elsa Runggaldier

Da Wikipedia
Articul per Ladin Gherdëina


Elsa Runggaldier, dita nce Elsa da Passua (* 7 dezëmber 1907 a Urtijëi; † 2 juni 2000 a Urtijëi) fova na nsenianta, scritëura y tradutëura de ladin gherdëina.

Biografia[mudé | muda l codesc]

Elsa Runggaldier ie nasciuda tla cësa cuecena, dita nce Engelsburg, a Urtijëi. Si loma fova Emilie Moroder fia dl dutor Conrad Moroder de Gianmatie y l pere Josef (1880-1937) mut de Sepl Runggaldier da Passua, cunesciù marcadënt de sanc y auteresc y apasciunà dl ladin. Elsa fova la majera de trëi mutans, Thekla, Adelheid y Trudi y un n mut Josef. Elsa à fat la scola per maestres a Bulsan. Tl 1927 ovela scumencià a nsenië a Maran, 1 ann do a Bulsan tla Marienschule, per cater ani a Redant y a Olaneres. Ntlëuta sot al fascism daussova la scoles te Südtirol mé vester talianes y l fova nia saurì nsenië cun na rujeneda fulestiera. La maestres messova nce suenz ji ora dl Südtirol y Elsa ie stata nuev ani a nsenië te scoles elementeres tla provinzia de Varese. Tl 1938 iela inò ruveda te Gherdëina ulache la nseniova tla scola elementera sa Bula y a Urtijëi y dopro tla scola mesana a Urtijëi, n dut per 50 ani. Sciche voluntera ala laurà tla Katholische Jugend, tl cunsëi de pluania y tl patronat dla scoles.

Publicazions y scric[mudé | muda l codesc]

Elsa a scrit truep tla Usc di Ladins y scialdi tl Calënder de Gherdëina. Ëila ova scumenciá scialdi cun l'aiut de Malia da Cudan, coche Elsa nstëssa ova cuntà ai 19 de fauré dl 2000 te na ntervista tl radio.

Libri[mudé | muda l codesc]

Ëila a ciancià tl gherdëina chisc libri

  • Lecurdanzes de Lava, diare ntan la prima viëra de Philomena Prinoth Moroder. Union di Ladins de Gherdëina, 1978.
  • Maria Veronika Rubatscher: Vedla Stories de Gherdëina. Union di Ladins de Gherdëina, 1981.
  • Karl Felix Wolff: L reiam de Fanes y d’autra liejendes. Union di Ladins de Gherdëina, 1985[1].
  • Karl Felix Wolff: L ciavalier cun la mirandules y d’autra liejendes. Union di Ladins de Gherdëina, 1988.
  • Maria Veronika Rubatscher: Der Lusenberger. Ein Künstlerleben. Istitut Ladin Micurà de Rü 1992.
  • Karl Felix Wolff: Liejëndes dla Dolomites. Union di Ladins de Gherdëina.

Calënder de Gherdëina[mudé | muda l codesc]

  • L ierm dala plueia. Calënder 1967, pl. 68
  • La lores. Calënder 1968, pl. 89
  • Na lëtra zareda. Calënder 1968, pl. 96
  • Berbla. Calënder 1970, pl. 35
  • La lëtra plu mpurtanta. Calënder 1970, pl. 74
  • L flinch. Calënder 1970, pl. 78
  • le pa i corves uciei daulëimel. Calënder 1972, pl. 64
  • Chi che fej n viac, sà da cunté. Calënder 1972, pl. 67
  • I doi fredesc. Calënder 1974, pl. 46
  • Tëmp da mont - dan cënt ani. Calënder 1974, pl. 81
  • Na ueia de Nadel che ne desminceré mei. Calënder 1974, pl. 94
  • Mëssa Nevela a Urtijëi: P. Edmund Runggaldier SJ (14.7.74). Calënder 1975, pl. 74
  • La parola de bendescion. Calënder 1975, pl. 82
  • Na vijita ala Capela da Passua Calënder 1975, pl. 124
  • La capela da Poz. Calënder 1976, pl. 68
  • Chël dala roda. Calënder 1977, pl. 50
  • Elsa Runggaldier, Theodor Rifesser: 50 ani Cor de Dlieja - Urtijëi. Calënder 1977, pl. 86
  • La Capela de Puciacia. Calënder 1977, pl. 109
  • I sconcel pa l drët o no? Calënder 1977, pl 115
  • L uef dla pitla vedla. Calënder 1979, pl. 34
  • Capeles te Sëlva. Calënder 1979, pl. 65
  • Na cësa conta si ustoria. Calënder 1979, pl. 82
  • L vedl seniëur tl scur. Calënder 1979, pl. 144
  • Muessen pa vester sëui? Calënder 1980, pl. 55
  • Juebia dai Andli a Urtijëi dan la la gran viera Calënder 1980, pl 90
  • La capela di Zallinger. Calënder 1980, pl. 93
  • Mont de Pana y si capela. Calënder 1981, pl. 36
  • Gardis y l ciastel dl Balést (liejënda). Calënder 1981, pl. 74
  • La bendescion dla calonia nueva d’Urtijëi (dialog). Calënder 1981, pl. 137
  • Coche Stefun y Iacun à fat la pesc. Calënder 1982, pl 58
  • La Capela dl Dialer. Calënder 1982, pl. 106
  • La Pelda ora l Scioler - Urtijëi. Calënder 1982, pl. 108
  • Sciesserles, ueves y zules. Calënder 1983, pl. 154
  • Ann Sant - La Santa Crëusc tla Val Badia. Calënder 1984, pl. 31
  • Coche Śepl à pudù vester leprò l prim iede n Juebia dai Andli. Calënder 1984, pl. 152
  • La Santa Crëusc de Lazfons. Calënder 1985, pl. 42
  • La capela sun Col de Lana. Calënder 1986, pl. 75
  • Canche chëi da Laion jiva mo cun crëusc ta La Madona. Calënder 1986, pl. 103
  • N pachetl de café. Calënder 1986. pl. 104
  • L Jungfrauenbund - Pia Lega. Calënder 1987, pl. 88
  • La capela sun Lagazuoi. Calënder 1987, pl. 109
  • N feter spavënt. Calënder 1987, pl. 151
  • Curëisma y Pasca zacan a Urtijëi. Calënder 1988, pl. 106
  • Do 50 ani. Calënder 1988, pl. 138
  • Ciampanes sona da vedlamënter incà. Calënder 1989, pl. 50
  • N pelegrinasc ta la Madona. Calënder 1989, pl. 162
  • Mi prim viac. Calënder 1989, pl. 188
  • L landsturm. Calënder 1990, pl. 110
  • La curona de San Marcion (lijënda). Calënder 1990, pl. 178
  • Pruzescions te Gherdëina. Calënder 1991, pl. 68
  • Festes de dlieja y usanzes de festa zacan a Urtijëi. Calënder 1991, pl. 81
  • Lecort de Santa Guania. Calënder 1991, pl. 203
  • La cuscienza murdova. Calënder 1992, pl. 49
  • Credënzes y superstizions tla Ladinia da zacan. Calënder 1992, pl. 56
  • La fancela - pitla storia d'al didancuei. Calënder 1993, pl. 44
  • Na cësa conta si storia. Calënder 1996, pl. 80
  • La streda da Stufan. Calënder 1997, pl. 37
  • Storia dla cësa “Betania” de Urtijëi. Calënder 1998, pl. 116
  • Pazi giapoven minechie. Calënder 1999, pl. 95
  • L pra cun l lën da mëiles. Calënder 1999, pl. 153

Uneranzes[mudé | muda l codesc]

  • Chemun de Urtijëi, varëta de unëur 1991.
  • Bedaia de merit dl Land Tirol tl 1999.
  • Ministere dla Istruzion de Roma.

Bibliografia[mudé | muda l codesc]

  • Chiocchetti Nadia: Nosta Jent. Persones y personalités dla Ladinia. Union Generela di Ladins dles Dolomites. pl. 137-138 ISBN 88 901703 4 4.
  • Erica Senoner, Matilde Pezzei, Marta Mussner: Ëiles de Gherdëina. Stories de vita de ëiles de Gherdëina, zacan y al didancuei. Chemuns de Gherdëina 2001, pl. 174-175.
  • Helmut Senoner: Elsa Runggaldier da Passua. Calënder de Gherdëina 2001, pl. 196-198.
  • Rosanna Tedeschi: Mi maestra Elsa Runggaldier da Passua. Calënder de Gherdëina 2007, pl. 165-167.
  • Rut Bernardi, Paul Videsott: Geschichte der ladinischen Literatur. Ein bio-bibliographisches Autorenkompendium von den Anfängen des ladinischen Schrifttums bis zum Literaturschaffen des frühen 21. Jahrhunderts. Scripta Ladina Brixinensia 3. Bulsan 2013. ISBN 978 88 6046 060 8 (tudësch) pl. 621-630.

Plates cunliedes[mudé | muda l codesc]

Notes[mudé | muda l codesc]

  1. Roland Verra, te Fanes Lijënda y Poem, Intendënza ladina - Lia culturala Fanes, 2020, Bulsan.