Val
| Articul per Ladin Gherdëina | 
|
Val (tudësch: Langental, talian: Vallunga) ie na valeda de Gherdëina tl chemun de Sëlva.
Descrizion
[mudé | muda l codesc]Val ie na valeda furmeda a U, che uel dí na valeda plasmeda dai dlacieres. La va da nord-urient a sud-uzidënt y la ie duta tl Parch naturel Puez-Odles. Tla pert nord a man drëta va autra valedes che ie, jan da uzidënt a urient, da Stevia ju, la Val Udera, la Val de Scimon, la Valacia, la Val dai Droc, la Val de Piciudel, la Val dai Ciavei y dala Furcela de Forces de Siëles ju la val tlameda Do la Ntaiëda. Japè de Val, de vieres de urient ruvun, tres la Val Culea, sun Furcela de Ciampëi o Jëuf de Culea o Locia de Culea[1]. Dl vieres dl sud, sula pert de man ciancia de Val, iel me doi valedes: la Val da Lietres [2] o Val de Lietres [1] a uriënt, che scumëncia sun Crespëina y fina sun Pra da Rì, y Chedul che nasc a urient dal Col Turont de Cir y l Cir y fina tres la Locia de Chedul pra l Droch de Val daujin ala capela. Tres Val de Lietres iel unì fat ora da pert dla Lia da Mont n troi per ji sun Crespëina tl 1960[3], ma chësc troi ie pona unì stlut inó per via che i ciaciadëures nen ova nia gën che jënt jisse massa da iló su. Tla Val de Lietres auta iel giarons che fina plu ala bassa cun n bosch drët spës de barantli, scialdi rie da passé tres.
-
Val da Parëi, Val da Udera y Val de Scimon. -
Val de Piciudel y Crëp da Castl. -
Val dai Ciavei. -
Do la Ntaiëda. -
Val Culea dala locia de Val Culea.
Crëpes
[mudé | muda l codesc]A nord ons la Mont de Stevia cun i crëpes Steviola, Crëp dla Porta danter la Val de Scimon y la Valacia, Ciastel de Stevia danter la Valacia y la Val di Droc, l Crëp da Castl cun dovia la Val de Piciudel. Dala pert de sud, a man ciancia ruvan da japé de val oravier, ie i crëpes i ciampanii de Col Turont, de Lietres y dla Sciblota, l Ciastel de Chedul, la Piza de Chedul. A nord de Chedul ie la Mont de Sëura de Chedul y a sud de Chedul la Grupa dl Cir y la Pizes Cuecenes. Te Val iel nce n valgun chëui sciche l chëul de Curnacia y l chëul dla Mescula a nord y l chëul dal Sablon a sud. La streda de Dusac mëina te Puez muan da Pra da Ri[1].
-
Crëp de Steviola y l Ciastel Wolkenstein. -
Crëp dla Porta. -
Crëp da Castl, Ciastel de Stevia, Crëp de Porta y Steviola a cialé da val oravier. -
Col dala Pieres sëura Do la Ntaiëda. -
Bocia de Mont de Puez, l Col de Puez dedora y la Duledes. -
Ciampanil de Col Turont. -
Col Turond y l Ciampanil de Lietres. -
Col Turont y Val de Lasties. -
I ciampanii dla Sciblota. -
Mont de Sëura de Chedul y l Ciastel de Chedul. -
Piza de Chedul sëura la capela, dovia l Ciastel de Chedul.
Eghes
[mudé | muda l codesc]Ruves iel te Val feter degun, mé n valgun aghiei. L'eghes che vën da mont ju passa tres val ora sota la truepa giares y morenes. L Ruf de Val nasc permò ala fin dla valeda dan la capela. Te Val iel truepes fussiei, che vën da Stevia ju, dala Val Culea y Chedul. Truepes ie i pisciadoies, che vën scialdi adurvei d'inviërn per la arpizedes sun la dlacia. A mesa val ie n pitl lech tlamà Lech de Ciampedel che devënta scialdi grant d'ansciuda canche la nëives se dlëiga y po sparësc inò te pueces dis.
-
L ruf de Val -
L Lech de Ciampedel y Col Turont.
Pastures
[mudé | muda l codesc]A l'auta ie te Val pastures de biesces y cëures y plu bas, dantaldut te Pra da Ri, pastures de Vaces. Te Val ti parëies dl Ciastel de Stevia ie bele da giut na coa de eguies.
Sedim de Val
[mudé | muda l codesc]L Ciastel de Val ie bonamenter unit fabricà ntëur i ani 1200-1230[4][5]. L ciastel dëssa vester sta desdrù tl 1522 da sasc unic ju dal crëp de Steviola. Aldò de autra funtanes dëssa l ciastel vester stat desdrù tl 1511 da n teremot. [6] Sëura l sedim dl ciastel iel mo da udëi n reservar dal ega y n 200 metri sot al sedim restli de mures, da udëi miec te na litografia dla Johanna Issel Grossrubatscher sciche sedims de doi tores.
-
L sedim de Val sota l crëp de Steviola -
Chël che resta dl ciastel. -
I mures restei sot al ciastel. -
Val te na stampa de Gottfried Seelos.
Te Val, dlongia la muredes restedes sota l sedim, ie states abinedes doi munëides d'arjënt. La prima ie de 20 mm de traviërs y pëisa 1,4 gram. La vën tlameda Meraner Adlergroschen y ie stata batuda danter i ani 1259 y 1275. La segonda ie n craizer, de 17 mm. che pëisa un n gram, batuda a Ala tl 1519 [7]
Capela de San Silvester
[mudé | muda l codesc]Liej de plu tl articul: Capela de San Silvester
Tl plan al scumënciamënt dla val da Sëlva ite iel na vedla capela dedicheda al papa San Silvester. Pra i lëures de dertureda dla capela tl 1992-1993 an abinà truepa pitures a frësch cun n valguna dates: 1732, 1754, 1792 y nchinamo 1638. Tan vedla che la capela ie ne san nia. L ie pitures de Adam y Dieva, dla Pascion, di cater Vangelisc y dl Giudize Universel. Sun la capela dedora iel na pitla scultura de San Silvester y tla capela dedite iel scultures di sanc Bastian, Roch, Vit, Antone de Padua, Francësch, Ivuere y Martin. Tla capela ie mo da udëi na tofla depënta de coche na muta, Caterina Senoner de Daunëi, ie stata abineda morta tla Val de Udera ai 1 de lugio dl 1852. Doi iëdesc al an vëniel jit cun la crëusc n pruzescion pra la capela [8]. Pra la capela ruva nce la streda cun la via crucis che scumëncia sun Daunëi.
Tl Museum Gherdëina ie metù ora n Crist baroch, che Albino Pitscheider ova derturá y che vën tlamà Crist de Val, ajache l ie uni abinà te n fussel de Val bëndebo melciafià da n ciaciadëur de Sëlva[9].
Sport
[mudé | muda l codesc]Te Val dal truepa vies da arpizé. Sun Steviola ie drët cunesciuda la via Vinatzer-Peristi. Autra vies mpurtantes ie sula Tor Lietres[10]. Su per l Crëp dala Porta dajovel nce na via fereda, che se tlamova Sandro Pertini y che ie unida tëuta ju tl 2014 per via dla leges de scunanza dl parch naturel.
Te Val, fina al scumenciamënt dla Val Culea, mëina n purtoi da pudejé lonch 12 Km.[11].
L saut Tutino te Val, ulù dal mëinacrëp de Sëlva Ferdinand Glück fova stat finanzià dala baronéssa nglëija Tutino Steel tl 1930[12]
Cësa de Val
[mudé | muda l codesc]La cësa fova n hotel che ie deventà n zenter sportif dla grupa di Carabinieri. D'inviern iel iló daujin, ulache zacan fova l vedl sciesstond, na sauridanza per stlupetè per i atlec dl biathlon. Te Val, sui pitli parëies de Ciampac, ie tumà ju l arpizadëur Emilio Comici do che na corda se ova rot[13].
Plu in ite te Val, do l plan di Droc, tala Ciajota iel mo da udëi na ciaucëia y na pelda n memoria de bera Batista Senoner che fova uní mazá da n manz l an 1927[14].
Ciantia
[mudé | muda l codesc]Batista Ploner de Sotanives: L bel te Val. Calënder de Gherdëina 1975. pl. 114
Notes
[mudé | muda l codesc]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Josef Kostner Gilo Prugger: Cherta de Frea y ujinanza. Calënder de Gherdëina 1970, Union di Ladins, Urtijëi 1969, pl. 92
- ↑ Deplu autëures: Chemun de Sëlva - chertes ortofoto cun i toponims ladins. Istitut Ladin Micurá de Rü, 2017 ISBN 978-88-8171-119-2.
- ↑ Cronica 1960. Calënder de Gherdëina 1961, pl. 102.
- ↑ Rudolf Mussner (curadëur): Nosta Sëlva. Cunsëi de Furmazion de Sëlva, Sëlva 1a edizion 2010. pl. 53-57
- ↑ Antone da Fussel (Perathoner): I ciastiei de Gherdëina. 1 L ciastel te Val (Wolkenstein). L Kalënder ladin per l'ann 1915, Dispruk. pl. 65-68
- ↑ Fedele Demetz da Solech: N pue de storia de Sëlva. Calënder de Gherdëina 1915 pl. 76
- ↑ f. de g.: Pitla storia dla munëides de l ciastel de Val. Calënder de Gherdëina 1996. pl. 137-144
- ↑ Rudolf Mussner (curadëur): Nosta Sëlva. Cunsëi de Furmazion de Sëlva, Sëlva 1a edizion 2010. pl. 141.
- ↑ Hedwig Senoner Perathoner: L Crist de Val. Calënder de Gherdëina 1982, pl. 87 (poejia).
- ↑ Mauro Bernardi: Arrampicare in Val Gardena. Athesia 2002.ISBN 88-87272-22-0. pl. 40-43.
- ↑ Langlaufen Groeden Wolkenstein.
- ↑ Leo Senoner: I "Sauc" sun Mont de Pana. L saut te Gherdëina inier y al didancuei. Calënder de Gherdëina 2008, pl. 155
- ↑ Tommaso Giorgi. L'ultimo testimone.
- ↑ Sepl Nocker: A ji a spaz te Val. Calënder de Gherdëina 1975. pl. 112-113.
Cëla nce
[mudé | muda l codesc]