Linguistica ladina

Da Wikipedia
Articul per Ladin Gherdëina
Ujep Antone Vian

L svilup dla cuscienza de na identità ladina se spiedla dataldut tl prugres di studesc sun si rujeneda[1]. Una dla prima testemonianzes de stude sun l ladin va zeruch al 1833, canche l preve badiot Micurá de Rü ova laurà ora te n manuscrit na prima proa de na gramatica ladina -Versuch einer deutsch-ladinischen Sprachlehre. Ël rujenova bele dl’ejistënza de n lingaz desfarënt da chël talian tla cin valedes entëur l Sela y l laurova ora regules per na ortografia unificheda. Tl 1864 á pona l curat fascian a Urtijëi Ujep Antone Vian publicà na prima gramatica per l idiom de Gherdëina cun na njonta de tesć de prosa. Ël mustrova su la semianta danter l gherdëina y l rumanc di Grijons tla Svizera, ma dantaldut nce la paraleles cun i idioms dla Val Badia, de Fodom y de Fascia aferman de cunseguenza l dërt di ladins de pudëi se cunscidré tl’Austria na “nazion” per si cont.

Ntan dut l 19ejim secul fovel dantaldut I prevesc che à abinà adum lecurdanzes y tradizions dla valedes ladines[2]. Tl 1879 à Jan Matî Declara dla Val Badia repurtà tl ladin la Storia de Santa Genofefa de Christoph von Schmid (1768–1854). Per sotrissé la nuvità de chësc lëur linguistich fovel scrit cun l cuertl "Prum liber lading”. Ma l ne univa nia mé scrit o tradujà tesć cun tematiches religëuses. Don Ujep Brunel fova n autor fascian de dialogs, cumedies y cunties. Pra n valgugn de si tesć se àl refat ala tradizion a usc di teatri populeres fascians che univa tenii sun la plazes di paejes y che ti plajova dassënn ala jënt. Te chësta raprejentazions, che univa suvënz nce mpruvisedes, ne jivela nia dinrer de satires sun persunaliteies y fac de storia locala, ma nce de argumënc religëusc y storics scemplifichei y adatei ala capaziteies di atëures y al gust dl publich.

Graziadio Isaia Ascoli

Tla segonda mesa pert dl Otcënt scumenciova a se nteressé ala cuestion dla rujeneda ladina nce linguisć sibe talians che tudësc. Danter chisc luna ora Graziadio Isaia Ascoli (1829 – 1907) y Theodor Gartner (1843-1925). Te si nfruscedes ulovi desmustré che la rujenedes di Grijons, dl Friul y dla Dolomites forma “una dla gran uniteies linguistiches dl mond roman” (Ascoli), n lingaz che stá per sé, denuminá ufizialmënter ladin. Nsci scumenciova la pustejedes, che i emo ncuei oget de descuscion a livel scientifich, sun la pruvenienza dl ladin, sun i cunfins geografics che delimitea l raion ladin y sun l status de lingaz dl ladin[3]. De mpurtanza ie nce states la nrescides de Jan Batista Alton de Colfosch, che ova publicá tl 1879 n’analisa detalieda di idioms ladins te si liber “Die ladinischen Idiome in Ladinien, Gröden, fassa, Buchenstein, Ampezzo“.

Plates cunliedes[mudé | muda l codesc]

Ladin

Notes[mudé | muda l codesc]

  1. Politica, cultura y identità ladina, Luciana Palla, Departimënt Educazion y Cultura Ladina. Ciamp Inovazion y Consulënza, Bulsan, 2015, pl. 4
  2. Politica, cultura y identità ladina, Luciana Palla, Departimënt Educazion y Cultura Ladina. Ciamp Inovazion y Consulënza, Bulsan, 2015, pl. 4
  3. Politica, cultura y identità ladina, Luciana Palla, Departimënt Educazion y Cultura Ladina. Ciamp Inovazion y Consulënza, Bulsan, 2015, pl. 4