Ladin dolomitan

Da Wikipedia
(Readressà da Ladin Dolomitan)
Articul por Ladin Dolomitan

L Ladin dolomitan

N lingaz ladin unifiché[mudé | muda l codesc]

L tema dl lingaz ladin unifiché, conesciù sciche ladin standard o ladin dolomitan, tol oramai ite na posizion zentrala tla discuscion politica-culturala ladina; articui ti media ladins y nia-ladins y te publicazions scientifiches, toutes de posizion de personalités culturales y comunicac de organisazions politiches desmostra che l ladin scrit unifiché ne é nia demé l afar de puec spezialis`c ma interesseia n numer tres plu gran de persones y istanzes de vigni colour. La chestion dl standard vegn debatuda con gran pascion, y ala ne podessa nia ester autramenter ajache vigni scomenciadiva de normazion linguistica azica diretamenter les raijes sozioculturales y esistenziales dla persona, la maniera de se sentì y de se identifiché, de ester y de parei tla sozieté. N valgugn veid tla standardisazion na erma per defene l'arpejon culturala da l'invajion di gran lingac vejins; d'autri rata al contrar la koiné interladina n pericul per l souravive de sie idiom, dla rejoneda dla oma. Nia dinrer slizia la discuscion te polemiches olà che "cie che an à dagnora sapù y dagnora fat" se scontra con "cie che al fossa da fé" per vitalisé l lingaz ladin. Chest test é vegnù sourantout dal codejel "Ladin standard. N lingaz unitar per i Ladins dles Dolomites" dl dot. Erwin Valentini. L laour de coordinament é vegnù porté inant da SPELL.

Contegnui per Ladin Dolomitan[mudé | muda l codesc]

La tradizion orala[mudé | muda l codesc]

L mond socret: liejendes[mudé | muda l codesc]

Dla storia dla cultura ne fej nia demé pert i documenc scric, ma ence la tradizion orala. Chesta é gnuda coiuda adum, ti temps de na scoverta generala dla cultura popolara (liejendes, conties, cianties, dic), ence per l pice popul di Ladins.

Pro i Ladins ti Grijons é Caspar Decurtins (1855-1916) sté l prum a cueie adum la arpejon culturala orala. L'ann 1887 àl fat n apel publich per che la popolazion daidessa chirì adum material. L reson al apel é sté imprescionant, l material coiú adum é stè assé per 14 libri. L volum dles conties y liejendes rumances coiudes adum enfin al 1973 é plu che l dopl de chel di autri trei teritores linguistics dla Svizera deberieda.

I Ladins dles Dolomites à les liejendes plu conesciudes endut: sie patrimone é la pert plu emportanta dles liejendes dles Dolomites che Karl Felix Wolff à metù adum y publiché per l prum iade l'ann 1905 ("I creps sclauris"). Wolff à enfornì su y stramudé romanticamenter cie che ti fova gnù conté dant.

Dret afascinant y complès é le mit de Fanes. Les raijes de chest mit va zeruch de plu milesc de agn. La trasformazion de jent te tiers é n element dret vedl che an giata ence tles liejendes di Indians. L totem tl mit de Fanes n'é nia n simbul de podesté, dla ciacia (variuel o auter), ma de modesté lieda a la tera, n tier spave: la muntagnola.

L mel n'é nia metafisich, ma fej pert dla tera desche l ben: Spina de Mul, l strion che se trasformeia te nuetes de temporal te n schelet de n musc, n'à nia de diabolich, al n'adora degun pat con l'infern, ma al à sia forza dla natura. La vijion cristiana dl mond con sia conzezion dl mel à lascè dret pueces fusties tl mit de Fanes.

N motif costant é l matriarcat. Tl mit de Fanes (y tles liejendes ladines en general, cotant manco o endut nia endere tles liejendes dl Tirol o di vejins talians) él dantadut o porì les eles che tol dezijions y arven i avenimenc. I ei endere porta la decadenza canche ai tol dezijions: L re de Fanes ven sie regn y vegn per ciastich trasformè te crep. L'inom dl re fauz ti dà l'inom al jouf a sud de Fanes (Fauzarego). I misters dl mit de Fanes é vegnus aloghés te Fanes permò plu tert, nasciù é l complès te n contest cotant maiour. L corp dles liejendes é nasciù te n temp olache l raion ladin (o protoladin) fova ciamò cotant maiour.

Ganes y salvans[mudé | muda l codesc]

Dla tradizion fej pert les conties de ganes y salvans, de bones persones de bosch, a cheles che la jent ti lascia gonot sintì mancianza de respet. An à gonot volù vedei te chestes figures i avons (antenac), les popolazions sburledes demez da nosta zivilisazion. Ala se trata endere de figures dla mitologìa romana (Silvanus y Aquanes) - figures ch'an enconta te plu variantes tl raion alpin entier.

Truepes stories végnel conté ence dl orco, de stries y strions, de pac con l malan y d'auter. Ence i fac storics àn enfornì su empera. Ti stritoc de confin anter Mareo y Ampez végnel enscí conté che i oms ampezans à fat n pat con l malan per avei forzes souranaturales y ester bogn da porté l gran pedron da termen. Canche na fancela à scraié dal spavent "Iesses Maria", à i oms perdù te n colp sies forzes y é vegnus sepolis sot l pedron. N documentadour dla tradizion orala é stè Tita (Jan Batista) Altonn da Calfosch (1845-1900), vegnú conesciú ence desche poet y essayist.

Linguistica ladina[mudé | muda l codesc]

Desche pionier dla linguistica ladina moderna pòn conscidré Joseph von Planta che à bele dl 1775 porté dant a la Royal Society a London sia "Storia dl lingaz rumanc". L test é vegnù stampé n ann do a [[Coira[[. Per i Ladins dles Dolomites à Micurà de Rü (Nikolaus Bacher) abù na gran emportanza: al à bele dl 1833 scrit na gramatica ladina, y bele enlaouta àl vedù l debujegn de n lingaz scrit unifiché per duc i Ladins dles Dolomites.

Un n lingaz[mudé | muda l codesc]

Bele dant da trueps agn à esperc vedú ite che l rumanc, ladin y furlan é [[dialec[[ desvalifs de un n lingaz soul. Laour da pionier de chest vers à fat dantadut Graziadio Isaia Ascoli (1829-1907), da Gorize, y Theodor Gartner (1843-1925). Ascoli à tres si studes "Saggi ladini" (1873), fac dret avisa, per l prum iade ilustré y splighé a livel scientifich i trei raions ladins. Al à bele enlaouta metù a jì cie che an nomineia encuei "enrescida de ciamp". Te sie manual dl lingaz y dla leteratura retoromana àl crié na tratazion sintetica che n'é enfin a encuei nia ciamò gnuda sostituida per completeza y conescenza dl argoment.

Trueps esperc te truepes universités de dut l mond à da enlaouta encà confermè che l ladin é n lingaz, ai à confermè ence la unité de rumanc, ladin y furlan: trei idioms de un n lingaz soul.

Al n'é endere sté trueps y al n'é ciamò che vuel conscidré l ladin desche dialet talian. Per ruvé a n tel resultat, méssen manipolé analises linguistiches. Fat vegn chest dantadut per motifs politics.

Graziadio Isaia Ascoli

Ti ultims agn él vegnù intensivé i laours linguistics sun l ladin. Da nominé é Lois Craffonara, per agn diretour dl Istitut Cultural Ladin "Micurà de Rü". Trueps linguisc' da foradecà à completé con el sies conescenzes dla realté de lingaz tla Ladinia.

Tradizion scrita[mudé | muda l codesc]

Dolomites[mudé | muda l codesc]

Valgugn documenc isolés per ladin àn dal 1600 inant - nascius ései la maiour pert dal debujegn de comuniché con la popolazion te sie lingaz. Tla aministrazion regolara ne fòvel deguna lerch per l ladin.

1833 Micurà de Rü prova da enjigné ite n lingaz scrit unifiché per duc i Ladins dles Dolomites. L manoscrit ne vegn nia publiché.

1864 Josef Anton Vian (plovan a Urtijei, nasciù te Fascia) scriv na gramatica dl gherdeina.

Con Agno (Angelo) Trebo (1862-1888) fej la leteratura ladina l vare tla poesia lirica. Trebo scriv poesies en pert dassen da la ria luna. Dlongia poesies de descrizion dla natura àl scrit poesies, olache al ilustreia - con glai al cuer - i sentimenc sciche tla leteratura mondiala. Angelo Trebo à ence scrit l test per les does operetes "Le scioz de San Jenn" y "Le ciastel dles stries".

L poet, storich y filologh Tita Altonn (1845-1900). Tita Altonn à coiù adum liejendes y tradizions.

Hugo de Rossi (1875-1940) à scrit n vocabolar (fascian).

Al met man na ona de produzion leterara, en gran pert tradizionalista, che é n segn dla coscienza nueva che i Ladins à de se enstesc y de sie lingaz. Promotours y autours dla cultura é te chisc temps maestri y prevesc. Al bon svilup ti fej la Pruma Vera na fin. Di la Seconda Vera métel endò man n renasciment dla coscienza ladina - sceben che trueps veid l ladin ciamò sciche lingaz de mender valour che dess vegnì adorè demé tl privat. An à na diversificaziun stilistica tres maiour. Encuei à la leteratura ladina na gran richeza de contegnù, na gran varieté stilistica y tematica: La leteratura ladina ne se desfarenzieia tl contegnù nia da la leteratura di vejins.

Grijons[mudé | muda l codesc]

La tradizion scrita dl Ladin ruman met man tl 16eisem secul; la sburla prinzipala vegn da la Reforma (y da la Contrareforma) y da la intenziun perchel da ti fé avei a la jent na letura de utl moral te sie lingaz. L'om politich dla Engiadina Auta Gian Travers à scrit l prum document rumanc che an conesc: l'ann 1527 àl adorè l lingaz dla oma per n scrit de defenura politica vegnuda publicheda te forma de manoscrit. Les prumes publicazions stampedes per rumanc é vegnudes fora dl 1552: N catechism y n abezé per l'Engiadina Auta. L'autur é Iachiam Bifrun (1506-1572), notar a Samedan. Puec agn plu tert (1560) àl fat la traduzion dl Nuef Testament (idiom puter). L lingaz é strument per la religion. N gran suzes à abù dantadut does publicazions: "Il vêr sulaz da pievel giuven" (La dreta aorela curta per jent joena, 1611), che é vegnù publiché ciamò 12 iadesc per rumanc, 11 iadesc per todesch y 7 iadesc por talian. Gran reson à ence abù la "Consolaziun dell'olma devoziusa" (Consolazion dl'alma dota, 1690), n liber de orazion catolich con cianties che vegn en pert ciantedes ence encuei ciamò. L liber é vegnù publiché 11 iadesc enchin a tl 1945.

Tres l'adoranza religiousa romagn i idioms rumanc amarscés da la desvalivanza de confescion, ruvé a n lingaz scrit unifiché n'é die a la longia nia poscibel.

Friul[mudé | muda l codesc]

Tl Friul fova l lingaz vegnù adorè publicamenter enchin a che an ova enstesc tles mans l'aministrazion con l Patriarcat de Acuileia (1420). An conesc documenc p.e. dla scola notarila de Cividât dl 14eisem secul. Do l'anescion a Aunejia ne vegn l furlan nia plu adoré tla aministrazion.

La storia dla leteratura furlana met man tl Renasciment con de plu figures de emportanza. Pier Paolo Pasolini. Al n'é nia na leteratura religiousa, nience leteratura popolara, de folclor, ma leteratura profana dla mondanité. Da chest temp àn ence les prumes traduzions da d'autres leteratures. Ti secui vegnus do à la leteratura furlana abú trueps poec ezelenc, desche Ermes di Colorêt, Pieri Zorut (che à tres si calendri porté pro a renforzè la koiné furlana), Caterina Percude. N sbunf nuef giata la leteratura furlana entratant la Seconda Vera tres Pier Paolo Pasolini. L talian Pasolini empara l furlan, lingaz de sia uma, y scriv poesies y n toch de teater (I Turcs tal Friûl) per furlan.

Tres la fondaziun dla Academiuta de lenga furlana dl 1945 à Pasolini metù na pera de cianton nueva, na generazion de poec entiera é vegnuda ispireda da el. Pasolini, atif ence politicamenter, fova n sostegnidour apascionè dla gauja ladina - dl furlan dìjel: "Lingua ladina dunque, non dialetto alpino". Encuei é la leteratura furlana dret rica de direzions stilistiches y formes desvalives, da la poesia enfin ai comics. Na istituzion de tradizion é ormai l concurs leterar y musical "Premi Friûl".

Folk & cultura[mudé | muda l codesc]

Al osservadour da defora che ti ciala a na mendranza ti pléjel gonot l folclorich, l'esotich. Guanc da zacan y usanzes interesseia gonot deplú che lingaz, sozieté, leteratura, ert. Con i Ladins n'é la cossa nia autramenter, dantadut l guant da zacan de Gherdeina vegn gonot fat ju.

Funtanes[mudé | muda l codesc]

Liam[mudé | muda l codesc]

L sit ofizial dl SPELL Archived 2009-10-01 te la Wayback Machine (servisc per la planificazion y elaborazion dl lingaz ladin)

Wikidata[mudé | muda l codesc]

d:Q369856