Cultura ladina

Da Wikipedia
Articul per Ladin Gherdëina
Stóries e chiánties ladines de Jan Batista Alton

L lingaz ladin[mudé | muda l codesc]

L lingaz ladin s’à furmá cun la romanisazion di raions dla Elpes (Rezia) a pié via dal 15 dan G.Crist cun la concuistes de Drusus y Tiberius nscí che l lingaz latin vulgher di soldeies romans se à muscedà cun l lingaz autochton dla popolazions retiches dl post y à furmà n lingaz neuf, l retoroman o ladin[1].

La lijëndes ladines[mudé | muda l codesc]

L’arpejon culturela ladina plu antica ie la lijëndes ladines dla Dolomites, cun chëles che l mët man la leteratura ladina. Tla vedla tradizion dla tradizion orela univa la lijëndes cuntedes da generazion a generazion[2]. N possa dì che les ie la testemunianza plu mpurtanta dla eres antiches, che se à cunservà mé n pert y cun de gran mudazions via per i centeneies. Visions dl mond paganes se à n pert cunservà te la fusties de na bona pert dla stories dla Dolomites, cun si persunajes de Crestanes, Aguanes, Salvans y Sciamans da zacan.

Leteratura ladina[mudé | muda l codesc]

Tla valedes ladines dla Dolomites fova i reprejentanc dla sunieries y la dliejia i prims a adorvé la rujeneda dl’oma per scrit [3]. L fova “prutlamazions” o “cridati”, coche n ti dijova, che univa scraiei ora sun plaza do la gran mëssa. Cronologia di prim documënc scric per ladin nchin al 1922[4].

1631: n “cridato” (prutlamazion) per cunedì per fascian la segra de San Jan de Vich.
1632: n “cridato” (prutlamazion) per fodom da pert dla sunieria de Persenon per la jënt de Fascia, de Fedom y Badia.
1703: Na protlamazion dl vëscul da Persenon Kaspar Ignaz Künigl longia de n 250 parores badiotes te n lingaz muscedà ladin-talian-tudësch per ti lascè al savëi ala jënt dla Signoria de Tor co ch’ara â de se cumpurtè respet ai bosc, ala ciacia y al diejio[5].
1760: Na lista de paroles badiotes de Simone Pietro Bartolomei, aucat de Pergine
1800: J.Insam, aucat a Gudon: “Gramatica dl Gherdëina”. Nia da giaté su.
1807: Matie Ploner: 6 cunties populeres curtes y 150 paroles per gherdëina: “La vedla muta”, “L vedl mut”
1813: Johann Peter Runcaudic: “La Stacions o’ la via della S:Crousch”, per gherdëina.
1833: Micurà de Rü: “Versuch einer deutsch-ladinischen Sprachlehre“.
1836: Traduzion dl catechism y i 10 cumandamënc ciancei tl badiot.
1838: Tone Agreiter da La Plí: na rima longia 28 strofes per la noza de si fra.
1844: Joani Gregorio Domenego Caisar: “Satira bela longa e piena de pear” per anpezan.
1848: Ciprian Pescosta: “Badiotisches Schützenlied” per badiot.
1856: Don J.Brunel: na poejia de 30 fersli de cater linges n ucajion de na mëssa nevela.
1865: Jakob Pitscheider, Karl Maneschg y Paul Putzer: “Gran Catechismo por les scores popolares da l’impero da l’Austria in dimandes e rispostes”, n gran catechism cianciá tl badiot.
1862-1888: Angel Trebo: 24 poejies y n valgugn pec de teater.
1864: Ujep Antone Vian: “Gröden, der Grödner und seine Sprache“, na gramatica ladina scrita per tudësch cun tesć de prosa per ladin.
1864 - 1930: Jepele Frontull: pec de teater y musiga (opereta)
1865: Joh. Aug. Perathoner: “Nesenyamént per la zoventù”, 107 fersli. N’opra teatrela dl 16. centené dal franzëus Mrc Antonie Muret.
1878: Jan Batista Alton: de plu tesć leteres.
1879: Jan Matî Declara: “Storia de S.Genofefa. Prum liber lading”.
1879: Jan Matî Declara: “Storia de S.Genofefa. Prum liber lading”. Theodor Gartner: “Die Gredner Mundart” cun na valgugn tesć letereres per ladin.
1900: Rosalia Riffeser Comploj: “La psion y mort dë nosch Senieur Gesu-Cristo”, 257 fersli.
1905: Hugo de Rossi: “Ko ke la e stada ke son rua sul Ball dei Dolomitenladiner” per fascian.
1905-1908: Wilhelm Moroder: doi zaites: “L Amik di Ladins” (1905), “L Ladin” (1908).
1911-1915: I “Calëndri de Gherdëina” cun tesć letereres, p.ej.: “Doi vedli Gherdëines”, “Doi vedli jagheri”. Dat ora da A.Lardschneider, J.Runggaldier da Passiua, F. Moroder
1913: Enghel da Plazola (Demetz) y Giuani da Pertëut (Perathoner): “Pitla Storia Bibia”.
1921: Leo Runggaldier da Furdenan: “Stories y Cianties per kei de Gherdëina”.
1922: Hugo de Rossi: “L Saut de Jó kele te la libertà”, na kontia braka.

Cultura ladina te scola[mudé | muda l codesc]

Tla Val Badia fovel rota ora na discuscion drët ciauda n cont dla rujeneda da adurvé te scola, a chëila che an ti à pona dit l “Ennberger Schulstreit” aldò dla reforma dla scola nueva apurveda tl 1868. L cuntrol dla scola passova dala Dlieja al Stat y per la scoles dla Val Badia y de Gherdëina univa stabilida la ntroduzion dl tudësch coche sëula rujeneda de nseniamënt nce per la religion. Nchin a chël mumënt univel te scola nce adurvà l talian y l ladin ova la funzion de rujeneda veiculera. Pervia de chësc prugram de tudëschisazion iel rot ora dantaldut tla Val Badia la prutest dla jënt, purteda inant dai prevesc y dantaldut dal digan de Mareo Jan Matî Declara, che se temova che l fossa ruvà tla valeda ideies prutestantes. L’ ispetëur Ujöp Mischí fova stat bon de argumenté cun motivazions plu scolastiches y educatives[6]. Tl 1895, ala fin dla pustejedes che trajova giut alalongia, ti à l’autoriteies cunzedù l nseniamënt per talian de cin ëura al’ena te uni tlas. Chësc sistem scolastich à durà nchin ala fin dla Prima viera mundiela, canche, cun l’anescion ala Talia, ie l tudësch pona unit scunjerà defin ora de scola. Dl 1905 mët man chël che n pudëssa tlamé l “Grödner Schulstreit” cun pusizions per l plurilinguism da pert dl ambolt Franz Moroder (“Warnung”) y dl ispetëur scolastich Ojöp Mischí (1910). La autoriteies scolastiches prova de tò ju l talian coche contenut curiculer. L talian resta materia de ublianza per 4 ëura al’ena nchin ala Prima Gran Viera, dantaldut per nteressamënt di ambolc dla valeda che vëija ite l nteres economich dl talian per l artejanat y l turism. Dl 1916 vën la scola fata mé plu per tudësch ajache la Talia fova tla viera cun l’Austria dal 1915 inant. La populazion de Fedom vën mandeda demez dala front y na pert di sculeies de Fedom ruva tla Val Badia.

Identità ladina[mudé | muda l codesc]

Chiena de Gherdëina

Tla segonda pert dl Otcënt nchin ala Prima viera mundiela scumëncia i ladins dla Dolomites -ntëur 20.000 ala fin dl secul- a svilupé na si cusciënza d’identità[7]. La rejons prinzipeles dla prima pertendudes de recunescimënt de na identità ladina ie da crì n pert tl svilup economich che fova unit a s’l dé cun l turism, tres chël che la valedes dla Dolomites ie unides cunesciudes oradecà, ma dantaldut nce tl fat che la lies naziunalistes defrëntes, sibe tudësces che talianes, cialova da se mpadrunì politicamënter y culturalmënter dl raion ladin. Cun i prim studies scientifics sun la rujeneda ladina, la publicazion dla prima gramatiches, la valorisazion di prim scric per ladin y la nasciuda dla prima lies interladines per la defendura y l sustëni dla rujeneda y dla cultura dla valedes ladines dla Dolomites devënta i ladins cusciënc dl valor de si particularità y ai se damanda de uní recunesciui dlongia la doi grupes etniches tudëscia y taliana.

Sot al rëni de Habsburg, che recunesciova te si Costituzion dl 1867 i dërc dla mendranzes che vivova sun si teritore, ne pudova i ladins nia lité si reprejentanc ladins y avëi na zircoscrizion litela, y pra la cumpededes dla populazion univi ratei pra la populazion taliana[8]. Ai ladins ti fovel unì pità na ocajion mpurtanta aldò dl articul 19 dla Costituzion dl 1867, che ti recunesciova a duta la grupes etniches prejëntes sun si raion l dërt ala cunservazion de si naziunalità y de si rujeneda, che ëssa pudù unì adurveda tla scoles, ti ufizi y tla vita publica. Ma i ladins ne fova mo nia njiniei y ne se à nia fat inant[9].

Tl 1870 à studënc badioc, anpezans y fodoms de teologia tl Vizentinum a Persenon metu su la lia Naziun Ladina, che á ënghe scumencià a se dé ju cun la strutura gramatichela dl lingaz ladin. Tl 1905 iel unit metù su a Dispruch da studënc y impieghei la prima lia politica ladina tlameda “Union Ladina/Ladiner Verein” cun si prim periodich “L’amik di Ladins/Der Ladinerfreund”, che se tulova dant l’unificazion de duc i ladins dla Dolomites y si recunescimënt tl Impere asburgich. Cun chësta lia mët man la storia dla Union Generela di Ladins dles Dolomites. La revista “Der Ladiner” dada ora dl 1908 a Persenon à mé arjont dui numeri y l “Kalënder de Gherdëina” ie la publicazion che ie unida ora plu giut danter i ani 1911-1915. Chisc prim tentatifs de devulgazion de na stampa ladina foca de gran mpurtanza per dé cunëscer i ladins oradecà y per i fé pensé do n cont de si identità.

Nchin ala Gran viera ne ova i ladins degun deputac ladins y i univa reprejentei inant da politics tirolesc per la valedes Badia, Gherdëina, Fodom y Ampëz y da politics trentins per Fascia[10]. Cun l rumpí ora dla Prima viera mundiela univa dut l mpulsamënt de scumenciadives da pert di ladins destuda ju y cun l’anescion ala Talia scumencerà n szenar nuef tl ciamp politich, culturel y economich.

Mo dan la fin dla viera, d’utober dl 1918, à i ladins manifestà te n prim apuntamënt storich a Sterzing si vester fulestieres ala Talia y si ulentà de fé pert dla populazion tiroleja y de ulëi ti jì do a si destin[11]. Dadedò iel mo stat truepa d’autra prutlamazions, per ejëmpl à i chemuns dla valedes ladines dl Sela de fauré dl 1919, mo dan l trat de pesc de St.Germain di 10 de setëmber dl 1919 cun chël che la valedes ladines dla Dolomites univa anetedes definitivamënter al Rëni dla Talia, sotscrit, for adum cun i südtirolesc, n memorandum publich te chël che i detlarova de ulëi resté pra l’Austria. Te chësta ucajion ài nce abù l sustëni di rumanc di Grijons che ova mandà ala cunferënza de pesc a Paris n documënt de solidarietà cun i ladins dla Dolomites. I se dumandova che l unisse aplicà l prinzip d’autodeterminazion di popui se refajan ai prinzips cunedii dal presidënt american Wilson, aldò de chëi che i cunfins dessova unì trac tenian cont dla ulentà dla populazions interessedes. La prejentazion ufiziela dl Muvimënt ladin do la viera, che se ancuntova ntëur la Union di Ladins, renasciuda do la fin dla viera, fova l’ancunteda de 70 raprejentanc de duta la cin' valedes ai 5 de mei dl 1920 sul jëuf de Frea: ëi prutestova contra la refudeda dl guviern talian de cunzeder l’autodeterminazion y damandova l recunescimënt di ladins coche grupa etnica a pert. Te chëla ucajion iel unit purtà per l prim iede la bandiera ladina, simbul dl “popul ladin”.

L “Deutscher Verband”, che se ova furmà tl 1919 dala union di doi majeri partic südtirolesc, la “Katholische Tiroler Volkspartei” y la “Deutschfreiheitliche Partei” à ti ani 1919-’20 plu iedesc tëut pusizion per la cuestion ladina pra l guviern de Roma: l se damandova che la populazion de duc i comuns ladins -ora che de Fascia, che univa lasceda al Trentin- restëssa lieda al Südtirol tudësch, per chël che n ulova la furmazion de na provinzia autonoma. La prima veles politiches do la Prima viera ai 15 de mei dl 1921 à cunfermà la crëta dla valedes ladines tl “Deutscher Verband”: i candidac dla lia südtiroleja à abù na gran apruvazion te Gherdëia y Badia, ntan che tl’autra valedes à nce abù n cër suzes l partit populer catolich de Alcide Gasperi[12]. Pra la cumpededa dla populazion dl prim de dezëmber dl 1921 ti à l guviern talian (guviern Bonomi) cunzedù ai ladins da se detlaré ufizialmënter per l prim iede te si storia. Te truep chemuns se à detlarà ladins dal 95% al 100% di abitanc. Tla Val Badia , Gherdëina y Fascia resultovel 14.932 persones de rujeneda ladina sun na populazion de puech plu de 20.000 abitanc[13]. Ma n jiva de viers dla ditatura fascista y ch’la detlarazion publica de ladinità ne n’ova deguna fazion. La teses de Ettore Tolomei à abù na pert mpurtanta tla talianisazion dl Südtirol y tla negazion dl’esistënza de na etnia linguistica ladina: i ladins fova, a dì de ël, mé talians cun n dialet plu arcaich de chëi d’autra regions dla Talia y la “cuestion ladina” ne fova per ël nia auter che “n slunfamënt crià y sustenì dai pangermanisć” [14].

Dl 1921 vën la scoles tla valedes ladines talianisedes aldó dl decret Credaro, mo dan chëles dl rest dl Südtirol[15].

De jené dl 1923 ie i trëi chemuns de Fodom, Col y Cortina unic anetei ala Provinzia de Belun y tl 1927 ruva Fascia pra la provinzia de Trënt purtan a na spartizion dla valedes ladines dla Dolomites danter doi regions y trëi provinzies che se à mantenì nchina ncuei. Tl tëmp dl fascism iel unit scunjerà dala stieres publiches -scoles y ufizies- duta la persones locales de chëles che n se temova che les pudëssa se mëter contra l rejim y les ie unides remplazedes cun persones politicamënter de crëta che univa dala Talia y che ne cunesciova defin nia la cultura dl raion. Dl 1921 iel unit promulgà la lege Corbino, che udova danora la ublianza per la families talianes y ladines dl Südtirol de scrì ite si mutons te socles talianes. Tres la reforma Gentile doi ani do iel unit tëut ju definitivamënter tla scoles l nseniamënt dl tudësch per duta la trëi grupes linguistiches. Cun la acurdanza danter Hitler y Mussolini dl 1939 messova i ladins opté sce mantení la zitadinanza taliana tl cheder fascist o sëurantò chëla tudëscia cun la cunseguënza da messëi jí ora tl “Reich”. Te chësc tëmp ie l destin di ladins inò n iede lià a chël di sudtirolejes de rujeneda tudëscia[16]. Tla acurdanza sun la opzions ie la doi populazions liedes zënza deguna defrenziazion etnica y tl test ne vëniel mei rujenà de ladins, ma mé de “alogens tudësc”, cun l’intenzion da stlù ju chël prozes de tudëschisazion che ova bele metù man tla segonda pert dl Otcënt. La comunanza tla valedes ladines fova spartida te doi pertes coalisedes la una contra l’autra, danter i optanc y chi che restova, cun boicoc de viers de chi che ova fat na vela defrënta. Tla valedes ladines ne n’iel nia stat n muvimënt de resistënza organisà contra l nazism o l fascism: ma tlo y iló iel unit a s’l dé scumenciadives ndividueles d’oposizion che ie unides paiedes a n prisc scialdi aut[17]. Feter l 30% di ladins che fova jic a sté ti teritoresc dl Reich ie inò unit de reviers te si luesc de pruveniënza do che la vera fova fineda. Dl 1945 se formea da n grup de “Dableiber” ladins y dantaldut da fodomi y ampezans l muvimënt Zent Ladina Dolomites, che vën metù su ufizialmënter ai 15 de juni sun Jëuf de Frea. De messel dl 1946 organisea l muvimënt Zent Ladina Dolomites na manifestazion storica sun jëuf de Sela per l’unità ladina cun la partezipazion de passa 3000 persones. Cun l Cuntrat de Paris -o Cuntrat De Gasperi-Gruber- do la Segonda Viera (ai 05/09/1946) ti él unit reconesciui ala populaziuns dla regiun Trentin- Südtirol n valgun dërc speziei y n valguna competënzes autonomes, ma i ladins ne vën nia numinei. Dl 1946 vënel metù su la Union di Ladins de Gherdëina y dl 1948 la Uniun di Ladins dla Val Badia. Dl 1948 vëniel publicà l Decret dl minister G.Gonella sun la istituzion dla scola paritetica di luesc ladins. Dal 1948 inant vën l Calënder de Gherdëina dat ora uni ann y dl 1949 vëniel stampá la zaita mé per ladin “Nos Ladins” che vën ora n iede al mëns y che vën manajeda dal diretëur de scola Silvester Erlacher da La Plí de Mareo. Aldidancuei se à la identità ladina n pert renfurzà, ma l resta mo truep da fé per arjoinjer la unità ladina de dut l raion dla Dolomites.

I dërc di ladins[mudé | muda l codesc]

Cun l 1. Statut d’Autonomia ratificá dala Costituente taliana [18] ti vëniel conzedu ala regiun Trentin-Südtirol la majera pert dla competënzes y ma pueces ala provinzies de Trënt y da Bulsan. I articui 2 y 87 rejona de "respet dla cultura, dla toponomastica y dla tradizions dla populazions ladines". L articul 87 de chësc statut ti conzed ai Ladins l dërt da nsigné so lingaz ladin te scola y da valorisé süa toponomastica, süa cultura y süa tradizions. L vën ma aplicà tla provinzia de Bulsan y nia te chëla de Trënt. L Parlamënt talian dá pro l 2. Statut d’Autonomia[19] cun normes y dispusizions a dl bën dla populazion ladina y tudëscia cunzedudes ala Provinzia de Bulsan y nia plu ala Region Trentin-Südtirol. Per i ladins ie mpurtanc i articui[20]:

Art.8: scunanza y cunservazion dl partimone storich, artistich y populer – usanzes y tradizions locheles y istituzions cultureles, manifestazions y ativiteies artistiches, cultureles y educatives locheles
Art.9: cumpetënza secundera per l’istruzion
Art.19: la scola: nseniamënt y adurvanza dl ladin, nseniamënt paritetich, Ntendënt/a, Cunsëi Scolastich Provinziel
Art.89: i posć de rodul tl’aministrazion publica vën partii su n raport ala cunsistënza dla trëi grupes linguistiches
Art.102: dërt dla valorisazion dla ativiteies cultureles, de stampa, de ricreazion y dl respet dla toponomastica y dla tradizions

La comiscions “di 12” y “di 6” laura ora normes d’atuazion dl Statut che regulea uni ciamp dl’aministrazion.

Tl 1975 vëniel metu su la Ntendënza ladina a Bulsan y l Istitut Culturel Majon di Fascegn te Fascia y tl 1976 vëniel metu su l Istitut Ladin Micurá de Rü. Tl 1987 vëniel metu su l Istitut Pedagogich Ladin.

Tl 1988 ciafa l ladin n carater d’ufizialitá tl’aministrazion publica cun na norma d’atuazion che integrea l Statut d’Autonomia[21] Cun l’apruvazion dla Lege Costituzionela di 31/01/2001 vëniel sotrissà la colaborazion anter la doi provinzies y l vën dat la puscibltà ai Ladins da tó pert al Guviern Provinziel nce nia respetan l proporz.

Cun la “Lege ladina” dl 2017 vëniel miurà la normes de raprejentanza te deplu gremiums politics y aministratives y nce odu danora la puscibltá che le vize-presidënt dla Provinzia da Balsan sibe n raprejentant ladin.

Plates cunliedes[mudé | muda l codesc]

Notes[mudé | muda l codesc]

  1. Cultura Ladina, Lois Ellecosta, Intendënza Ladina, Balsan, 2007, pl. 19
  2. Roland Verra, te Lijëndes y cianties, Ntendënza Ladina/Lia culturala Fanes, Bulsan, 2008, pl. 2
  3. Rut Bernardi, te Cultura Ladina, Intendënza Ladina, Balsan, 2007, pl. 97
  4. Rut Bernardi, te Cultura Ladina, , Intendënza Ladina, Balsan, 2007, pl. 97
  5. Cultura Ladina, Lois Ellecosta, Intendënza Ladina, Balsan, 2007, pl. 94
  6. Roland Verra, te Cultura Ladina, Intendënza Ladina, Balsan, 2007, pl. 60
  7. Politica, Cultura y identità ladina, Luciana Palla, Departimënt Educazion y Cultura Ladina - Ciamp Inovazion y Consulënza, Bulsan, 2015, pl. 3
  8. Politica, Cultura y identità ladina, Luciana Palla, Departimënt Educazion y Cultura Ladina . Ciamp Inovazion y Consulënza, Bulsan, 2015, pl. 3
  9. Politica, Cultura y identità ladina, Luciana Palla, Departimënt Educazion y Cultura Ladina. Ciamp Inovazion y Consulënza, Bulsan, 2015, pl. 14
  10. Politica, Cultura y identità ladina, Luciana Palla, Departimënt Educazion y Cultura Ladina. Ciamp Inovazion y Consulënza, Bulsan, 2015, pl. 14
  11. L tëmp danter la doi vieres y l fascism tla valedes ladines, Luciana Palla, Departimënt Educazion y Cultura Ladina. Ciamp Inovazion y Consulënza, Bulsan, 2015, pl. 4
  12. L tëmp danter la doi vieres y l fascism tla valedes ladines, Luciana Palla, Departimënt Educazion y Cultura Ladina. Ciamp Inovazion y Consulënza, Bulsan, 2015, pl. 4
  13. L tëmp danter la doi vieres y l fascism tla valedes ladines, Luciana Palla, Departimënt Educazion y Cultura Ladina. Ciamp Inovazion y Consulënza, Bulsan, 2015, pl. 8
  14. L tëmp danter la doi vieres y l fascism tla valedes ladines, Luciana Palla, Departimënt Educazion y Cultura Ladina - Ciamp Inovazion y Consulënza, Bulsan, 2015, pl. 8
  15. Roland Verra, te Cultura Ladina, Intendënza Ladina, Balsan, 2007, pl. 61
  16. Opzions y segonda viera mundiela tla valedes ladines, Luciana Palla, Departimënt Educazion y Cultura Ladina - Ciamp Inovazion y Consulënza, Bulsan, 2015, pl. 3
  17. Opzions y segonda viera mundiela tla valedes ladines, Luciana Palla, Departimënt Educazion y Cultura Ladina - Ciamp Inovazion y Consulënza, Bulsan, 2015, pl. 8
  18. Lege Costituzionala 26/02/1948, n. 5
  19. D.P.R. 31/08/1972, n. 670
  20. Cultura Ladina, Lois Ellecosta, Intendënza Ladina, Balsan, 2007, pl. 79
  21. art. 22 dl D.P.R. 15/07/1988 nr 574