Ert de ziplé te Gherdëina

Articul per Ladin Gherdëina

L'ert dl ziplé ie mo aldidancuëi viva te Gherdëina y va ndëur al 1600, cun influenzes che univa n pert da Persenon y n pert da Unieja. L prim scultëur cunesciù te Gherdëina ie Christian Trebinger che bonamënter ova studià a Persenon. La familia plu mpurtanta de scultëures di primes seculi, na vëira dinastia artistiga, fova chëla di Vinazer. Danter chisc ie Martin Vinazer stat per ot ani a Unieja y a Roma. La testemunianzes de ert sacrala di primes scultëures possa unì amiredes tl Museum Gherdëina a Urtijëi.

Do y do se à svilupà na lingia de artisć y de families che se dajova ju cun chësc lëur, che ne tulova nia mé ite l'ert sacrala, ma se slargiova nce ora ala produzion de figures de genre sciche pitoc o caioc, de curnijes nduredes y zipledes, de cosses da se tripé y nscì inant. Ala fin dl dejedotesim secul se à te Gherdëina dassën svilupà l ziplé la chiena y truepa ëiles che laurova sul puntl a fé zandli ova lascià chësc ert per scumencé a ziplé dantaldut la pitla scultures y chiena.

Statua de San Antone de Padua zipleda da Ludwig Moroder tla dlieja de San Durich a Urtijëi

Ma la pert plu artistiga restova mpò scialdi mpurtanta, daujin ala produzion seriala, y se urientova al stil di tëmpes.

Nscila pudons usservé n svilup mpurtant tl ert dl ziplé te Gherdëina cun la fundazion de na scola de dessëni cun Jakob Sotriffer y pona dla prima scola d'ert, tlameda "Cademia" tl segondo mez dl otcënt, che da scola privata deventerà cun l tëmp na scola recunesciuda dal guviërn de Viena.

Via per l otcënt se ova svilupà n stil particuler te Gherdëina, na forma de stil Nazaren, a chëla che se ispirova truepes scultëures de chëi tëmpes. Permò ti ani danter la doi gran vieres ie unì a sl dé n muvimënt plu modern y stilisà danter i artisc' dla valeda. N pert se tratovel de influenzes dl Blut und Boden y dl Espressionism tudësch, n pert de influsc neoclassics talians. Chësc mudamënt de stil ie scialdi l contribut dat dal diretëur dla scola d'ert da ntlëuta Guido Balsamo Stella dal 1924 al 1927 ma che à messù se'n jì per ntervënt di ferlëigheri che ne ulova nia n svilup massa modern de l'ert. Tl 1920 ie unida metuda su a Urtijëi la Lia Mostra d’Ert che à nce scialdi judà l svilup dl ert te Gherdëina.

Do na crisa scialdi sterscia de dut l artejanat de Gherdëina ti ultimi dejeneies, n pert per gauja dla produzion urientela y n pert per la mudazions dl gusto y dl stil modern, ie na nueva scola de artisć scultëures de Gherdëina tl lëur de se fé valëi, cun lëures iperrealisć o nce defin particulers, ma belau for ispirei a na re-scuvierta dl corp uman.

Literatura

• Vinzenz Mussner: Mòstri scultëures de Gherdëina che à ziplà de bela scultures y che à nsenià ju lernri. Calënder de Gherdëina, Urtijëi 1981 pl. 101. Articul da liejer online.
• Vinzenz Mussner: Scultëures y zipladëures a Urtijëi. Calënder de Gherdëina 1982, pl. 37
• Vinzenz Mussner: Tanc laurova pa tl artejanat dl ziplé zacan y tanc ncuei?. Calënder de Gherdëina 1983, pl. 60-75.
• Walter Kaslatter: 40 ani mostra permanënta „Art 52". Calënder de Gherdëina 2011, pl. 155-156.
• Stefan Kaslatter: N stude sun 1 artejanat artistici! de Qherdëina. Calënder de Gherdëina 2011, pl. 157-162.
• Wolfgang Moroder: Scultëures de Gherdëina jic ora de nosta valeda: Marcion Malsiner a Unieja. Calënder de Gherdëina 2011, 183-185.

Cëla ënghe

• Ëiles de Gherdëina che zipla
• Scultëures de Gherdëina
• Scola d'Ert Urtijëi

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
•