Geografia
Articul per Ladin Gherdëina |

Definizion[mudé | muda l codesc]
La geografia (dal latin geographia, dal grech antich: γῆ, «tiera» y γραφία, «descrizion, scritura» ie la sciënza che studia la descrizion y la raprejentazion dla Tiera, la strutura de si spersa y la destribuzion de si fenomens fisics, biologics y umans che muda si aspet tl tëmp[1].

Cuntinënc[mudé | muda l codesc]
N cuntinënt, dal latin (terra) continens: tiera che taca adum, indichea na gran spersa de tierafërma stluta ite dl dut o n gran pert da ega y autri lims naturei. Da n pont d'ududa storich-culturel ie n cuntinënt n majer raion, che se desferenziëia da d'autri raions per rejons storiches y cultureles. Chësta definizion ie tlera tl cajo dl'Europa, che da n pont d'ududa geografich y geologich furmëssa adum cun l'Asia n sëul cuntinënt.
L numer de cuntinënc dla Tiera muda a segonda dla definizion adurveda. Encueicundì tënden a n cuscideré 7:
- L'Europa
- L'Africa
- L'America dl Nord
- L'America dl Sud
- L'Asia
- L'Oceania
- L'Antartida
La spersa dla Tiera muda dassënn da post a post. Ca. l 70,8 %[2] ie curida da ega -mers, ozeans, lec y ruves- y l ca. 29,2%%[3] dla tiera fërma da planadures, bòsc, montes y deserc.
I prims geografs tl raion ntëur l Mer Mediteran ie stac i Antics Egizians y ti raions plu interns ie states danter la primes nce la geografies di Babilonesc y dl’India. De gran prugresc à fat Ipparch da Nicea, che à purtà ite la metodes dl'astronomia per la calculazion dla lunghëza y l grech Strabon cun si opera Geografia. L prim geograf dl’Antica Roma cunesciu ie Pomponio Mela. Tl Medieve ie nce la operes di geografs arabs Ibn Battuta y Ibn Khaldun de gran mpurtanza.
L’Età dla descurides[mudé | muda l codesc]
Cun la gran esplorazions tl’Asia sun tiera de Marco Polo y chëles sul mer tla Americhes y pona tl ost dl’Asia iel stat na renasciuda dla geografia. Cun la descurida dl’opera geografica de Tolomeo tl’Europa iel stat la renasciuda dla cartografia.

Geografia moderna[mudé | muda l codesc]
La geografia moderna ie nasciuda tl Otcënt dantaldut cun Alexander von Humboldt y Karl Ritter.
Fases tla storia dla geografia cuntemporana[4][mudé | muda l codesc]
• geografia dla esplorazions (Prum mez dl Otcënt): cun Alexander von Humboldt y Karl Ritter;
• geografia positivista o determinista – ambientela (1850-1890): cun Friedrich Ratzel;
• geografia dla storia o dla puscibltà (1890-1930): geografia regionela de Paul Vidal de la Blache;
• geografia cuantitativa, analitica o neo-positivista (1930-1960);
• geografia radicala, marxista o struturela (dai ani 1970);
• geografia compurtamentela – behaviorista (dai ani 1970);
• geografia umanistica (dai anni 1970): postmoderna, semiotica y spirituela.
• geografia culturela (dala fin di ani utanta).

Ciamps dla geografia[mudé | muda l codesc]
Geografia fisica
Stude dla geografia sciche sciënza dla Tiera, che se basea sula biologia, la matematica y la fisica.
Geografia matematica
Stude dla mesurazion dla Tiera y dl muvimënt dla Tiera tl Sistem dl Surëdl.
Geografia umana
Stude di ciamps economics, politcs y culturei liei ala geografia. La tol ite nce la sciënzes sozieles, la psicologia, la leteratura y la disciplines artistiches liedes al teritore.
Geografia politica
Stude dla geografia aldò di svilups politics ti raions desvalives.
Geografia economica
Stude dla geografia aldò di svilups economics metui a jì dala persones ti raions desvalives y tl cheder dla globalisazion.
Geografia dla inovazion
Stude dla geografia aldò dl raport danter raions y inovazion.
Geografia dla valedes ladines dla Dolomites[mudé | muda l codesc]


La valedes ladines dla Dolomites[mudé | muda l codesc]
La valedes ladines ie tl raion dla Dolomites sul teritore dla Talia y ie spartides su danter doi regions y trëi provinzies.
Tla Region Trentin-Südtirol iel tla Provinzia de Bulsan:
Val Badia[mudé | muda l codesc]
Badia (DE Abtei, IT Badia), Corvara (DE Corvara, IT Corvara), Mareo (DE Enneberg, IT Marebbe)
Gherdëina[mudé | muda l codesc]
Urtijëi (DE St. Ulrich, IT Ortisei), Santa Cristina (DE St. Christina, IT Santa Cristina), Sëlva (DE Wolkenstein, IT Selva di Val Gardena), Ciastel (DE Kastelruth, IT Castelrotto)
y tla Provinzia de Trënt:
Fascia[mudé | muda l codesc]
Cianacei (IT Canazei), Ciampedel (IT Campitello), Mazin (IT Mazin), Poza (IT Pozza di Fassa), Vich (IT Vigo di Fassa), Soraga (IT Soraga), Moena (IT Moena)
Tla Region Venet y tla Provinzia de Belun iel:
Fodom[mudé | muda l codesc]
(DE Buchenstein, IT Livinallongo)
Anpezo[mudé | muda l codesc]
Plates cunliedes[mudé | muda l codesc]
Notes[mudé | muda l codesc]
- ↑ Geografia, sun Treccani.it – Enciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia Italiana
- ↑ Michael Pidwirny, Fundamentals of Physical Geography, 2ª ed., PhysicalGeography.net, 2006
- ↑ Michael Pidwirny, Fundamentals of Physical Geography, 2ª ed., PhysicalGeography.net, 2006
- ↑ R. J. Johnston. Geography and Geographers: Anglo-American Human Geography since 1945, New York, Routledge 2016 (setima edizion)