Sëlva
Articul per Ladin Gherdëina |
Sëlva Wolkenstein in Gröden (de) Selva di Val Gardena (it) | |
---|---|
Sëlva ududa da Daunëi | |
Raion | |
Stat | Talia |
Region | Trentin-Südtirol |
Provinzia | Südtirol |
Comunità raion | Salten-Scilier |
Geografia | |
Coordinedes | 46°33'20.704"N, 11°45'38.030"E |
Autëza | 1 563 m sëura l livel dl mer |
Spersa | 56,2 km²[1] |
Demografia | |
Populazion | 2 602 ab. (1 jené 2023)[2] |
Grupes linguistiches (cumpededa dl 2011) |
89,74 % ladin 5,15 % tudësch 5,11 % talian |
Densità | 46,3 ab./km² |
Politica | |
Ambolt | Rolando Demetz (2020 -2. mandat) |
Auter | |
Frazions | Plan |
Codesc de la posta | 39048 |
Prefis dl telefon | 0471 |
Targa de l'auto | BZ |
Codesc ISTAT | 021089 |
Plata internet | selva |
Cherta | |
Posizion de Sëlva te Südtirol | |
Sëlva (pronunzià [ˈsɜlva] (scota su), tudësch: Wolkenstein in Gröden, talian: Selva di Val Gardena) ie n chemun de Gherdëina tla provinzia de Bulsan te la Talia. L zënter dl luech ie a 1.563 m sëura l livel dl mer, l ie l majer di trëi chemuns de Gherdëina n cont de spersa, l segondo majer per populazion cun plu de 2.500 abitanc[3] y chël plu ite insom ala valeda.
L chemun de Sëlva à na sëula frazion, che ie Plan y plu ridli, danter chisc: Plan da Tieja, Ruacia, La Poza, Ghetun, La Sëlva y Daunëi.
Sëlva ie n zënter mpurtant dl turism, dantaldut dl turism da d'inviern. L ie un di ponc ulache scumëncia la Sellaronda y l ie bën pusiziunà sibe per pië via a jì cun i schi che per jì sa mont o a crëp.
Aldò de la cumpededa dla populazion dl 2011 ie la rujeneda de l'oma dl 90% de Sëlva l ladin. La variazion dl ladin che vën rujeneda ie l gherdëina.
Per ladin adroven cun referimënt a Sëlva la preposizion te (mpede a, sciche pra autri luesc). Per ejëmpl: duman vedi te Sëlva o ies'a śën te Sëlva?
Inuem
[mudé | muda l codesc]L inuem per ladin de Sëlva vën dal latin silva, che uel di bosch. Chësc toponim ie per l prim iede unit adurvà tl 1166. L medemo inuem ie ënghe stat sëurantëut tl talian. Si urigin ne ie nia dl dut tlera. Bonamënter ie chësc inuem nasciù te n tëmp canche la populazion te Sëlva fova scialdi sterduda y l raion fova per gran pert mé n bosch.
L inuem per tudësch dl luech ie Wolkenstein, che à dut n'autra origen. Chësc inuem vën dala familia Wolkenstein, n iede i patrons dl ciastel de Val, de chël che al didancuei ne'n restl mé plu sedims. Chësc inuem tudësch ie stat adurvà per l prim iede tl 1237 te la forma Wolchenstain.[4]
Luech
[mudé | muda l codesc]L luech de Sëlva ne à nia n zënter storich sciche Urtijëi. Chësc ie da spieghé dal fat che nfin a do la segonda viera mundiela fova te Sëlva belau mé luesc da paur spartii ora per l raion dl luech. La dlieja Santa Maria ad Nives fova unida fata su amesa i preies de Nives, daujin a chëla che l dajova la calonia y la scola. Do la segonda viera se à la zona de Ghetun trasfurmà tl zënter dl luech, ulache ie unida fata la plaza Nives.
Te Sëlva ie i sedims dl ciastel de Val tl parëi Stevia dl 17ejim secul, che fova n iede de la familia di Maulrappen, pona di Vilanders y ala fin di Wolkenstein. Da chësta ultima vën l inuem per tudësch dl luech: Wolkenstein. Mpue plu inite te Val ie la capela de San Silvester cun pitures murales baroches.
La dliejia prinzipela ie Santa Maria ad Nives, che fova unida fata su per l prim iede tl 1503. La ie unida ngrandida te n stil modern tl 1992. L ciastel de Gherdëina (Fischburg) ie tl raion dl chemun de Sëlva y ie n palaz tert-renaissance fat su per ncëria dl Grof Engelhard Dietrich von Wolkenstein; l fova la sënta de suneria, ma nce ciastel da ciacia cun deplù lec artifiziei per zidlé pësc. Aldidancuei iel privat y ne possa nia unì vijità. L luech de Sëlva ie caraterisà dal turism sibe d'instà che dantaldut d'inviern. Trëi furnadoies mëina alauta de viers de Frea/Dantercëpies y Ciampinëi. Mpurtant per l sport dai schi ie nce l raion de Plan de Gralba cun la furnadoia Piz Sella. L purtoi Saslong ie cunesciù per la garejedes de Copa dl Mond tenides uni ann. L raion de Val fej pert dl Parch Naturel Puez-Odles.
Blason
[mudé | muda l codesc]L blason de Sëlva fova di grofs de Wolkenstein y ie dal 1968 incà l blason dl chemun. Chisc fova n iede i patrons dl Ciastel de Val, de chël che al didancuei resta me plu i sedimes sun i parëies dl crëp de Stevia. Tl ann 1291 ie l ciastel unì cumprà da Rudolf de Olaneres, si mut Randolf a sëurantëut l inuëm dl ciastel y ie deventà l antenat di grofs de Sëlva. Per via de chësc liam ie l blason de la familia Wolkenstein stat sëurantëut coche blason dl chemun.
L blason de Sëlva à chësta carateristiches: "L ie spartì su te cater pertes: la prima dessëura a man ciancia y la cuarta dessot a man drëta ie de culëur cuecen y arjënt, spartì da na ziracula; la segonda pert dessëura a man drëta y la prima dessot a man ciancia presënta na rissa foscia y trëi pizes brumes drusedes sun arjënt".[5] L ie l resultat dla union de doi emblems da plu da giut, chël di grofs di Olaneres/Pardell y chël di Maulrappen de Ciastel (Trostburg-Kastelruth) che adum à furmà la familia di Wolkenstein per gauja dla maridaia danter Federico von Wolkenstein y Caterina Villanders-Trostburg.[6]
Geografia
[mudé | muda l codesc]Te Sëlva se spartësc la valeda de Gherdëina su te doi tòc, cun un n ram che ti va do al Derjon nfin te Plan y l'auter ram che ti va do al ruf de Val te Val y inant nfin te Pra da Rì. Sëlva ie pusiziuneda te n paiuel cun n grum de montes ntëurvia. A sud ie la mont de Ciampinëi y dovia l crëp de Saslonch. A nord ie la mont de Juac sëura Sciuz y l crëp de Stevia. A est ie la pizes de Cir y Mëisules.
Ai 1 jené 2023 ova Sëlva na populazion de 2 602[2] persones sun na spersa de 56,2 km². Sëlva cunfina cun i chemuns de Cianacëi, Corvara, San Martin de Tor y S. Crestina.
L chemun de Sëlva à una na frazion ufiziela, che ie Plan. Autri ridli y raions te Sëlva che ne ie nia ufizialmënter frazions ie La Sëlva, Plan da Tieja, Ruacia y La Poza a vest, Daunëi, Col Da Lech y Larciunëi a nord, Frëina a sud y Ciampac y Val a est.
Tlima
[mudé | muda l codesc]Sëlva à n tlima alpin. I insteies ie bëndebo curc y moi. La mesaries mascimes d'instà ie danter 18 y 21 °C, de nuet toma la temperatures normalmënter ju a danter 6 y 9 °C. L'inviern ie te Sëlva bëndebo frëit, cun temperatures mascimes danter 0 y 2 °C via per l di y de nuet toma la temperatures normalmënter ju a danter -6 y -9 °C.
L mëns plu mol ie juni cun 135 mm de prezipitazions, l plu sut ie fauré cun mé 21 mm. Chisc dac ie stai muserei dala stazion dal tëmp te Plan a n'autëza de 1.594 metri danter l 1991 y l 2016.
Temperatures mesanes y prezipitazions per Sëlva (Stazion dal tëmp te Plan a 1.594 metri)
Funtana: Valores al mëns temperatures y Valores al mëns prezipitazions.
Servisc meteo y levines de la provinzia autonoma de Bulsan - Südtirol (Perioda 1991–2016)
|
Storia
[mudé | muda l codesc]Te la montes ntëur Sëlva (Tramans, Chedul, Plan de Frea, Pra da Ri) iel da abiné luesc ulache te la preistoria vivova ciaciadëures y abinadëures. N à ënghe abinà cërta luejes te la zità di Sasc daujin al jëuf de Sela, ma chëstes semea che fova for mé nridlamënc temporeres ajache l tumova for inò ju sasc. Nfin al scumenciamënt dl Medieve semea che Sëlva fova per gran pert n bosch y dejabiteda.
L toponim Silva ie per l prim iede unit adurvà tl 1166 y uel di bosch. L inuem tudësch ie stat adurvà per l prim iede tl 1237 te la forma Wolchenstain.[7] L vën dala familia nëubla Wolkenstein-Trostburg y si ciastel. Chësc inuem vën dant tl urbar tirolej dl grof Meinhard II. de Tirol-Görz tl ann 1288 coche ze Wolchenstein.[8]
Pulitica
[mudé | muda l codesc]Ambolc dal 1952 incà:[9]
- 1952–1960: Anton Vinatzer
- 1960–1964: Rodolfo Kasslatter
- 1964–1980: Franz Costa
- 1980–1985: Ferdinand Mussner
- 1985–1996: Hermann Senoner
- 1996–2010: Roland Demetz
- 2010–2015: Peter Mussner
- 2015– : Roland Demetz
Economia
[mudé | muda l codesc]L majer ram de l'economia te Sëlva ie l turism. Pra na populazion de mpue plu de 2.600 persones à Sëlva 8.700 liec per turisć y 1.300.000 sëuranuetes a l'ann.[10] Chësc ie ënghe scialdi tler da coche l luech cëla ora, cun n gran numer de hotiei y mplanc portamont. Dantaldut ie mpurtant l turism da d'inviern, sciche ënghe tl rest de la Ladinia.
La chiena ie ënghe stata giut alalongia scialdi mpurtanta per l'economia, ma sciche tl rest de Gherdëina à chësc ram de l'economia scialdi lascià do ti ultimi ani.
Nfrastrutura y trasport
[mudé | muda l codesc]Stredes
[mudé | muda l codesc]Tres Sëlva passa la streda statela 242 che la culeghea cul rest de Gherdëina y la Val dl Isarch a vest y i jëufes a est. Sun Plan de Gralba se spartësc la streda statela 242 te la streda statela 243 dl Jëuf de Frea che va inant sul jëuf de Frea a 2.121 m y fina a Corvara, ulache la va ite te la streda statela 244 de la Val Badia.
Curiera
[mudé | muda l codesc]Te Plan fina y scumëncia plu linies de curieres dl servisc de trasport SAD. La linia 350 che va a Pruca, Bulsan y Persenon, la linia 473 che va a Corvara y la linia 471 che va sul jëuf de Pordoi.
Ferata
[mudé | muda l codesc]Tres l luech de Sëlva passova la ferata de Gherdëina che jiva da Tluses nfin te Plan. L servisc de ferata ova scumencià ai 6 de fauré dl 1916 y fova unì stlut ai 28 de mei dl 1960.[11] Puecia trates de la ferata à sëuravivù. Tl 1970 ie l tòch da Tluses nfin a Urtijëi stat mudà te la streda statela 242dir, ne'n fajan n ram de la SS242 che culeghea Urtijëi cun Pruca. La trata da Urtijëi nfin te Plan ie stata mudeda te na promenade y ultimamënter a tòc ënghe te na streda per la rodes.[12]
Educazion
[mudé | muda l codesc]Tl chemun de Sëlva dal na scola elementera y na scola mesana per la grupa ladina. Tramedoves toca pra la Direzion Raionela de Scola Ladina de Sëlva, che aministrea nce la scola elementera de Santa Cristina.[13]
Sport
[mudé | muda l codesc]Sëlva pieta n grum de puscibiliteies per chëi che ie nteressei al sport da d'inviern sciche jì cun i schi o pudejé, jadiné o fé a hockey, nsci sciche ënghe sporc da d'instà sciche jì sa mont o jì a crëp o cun la roda. Te Plan dal n ciamp dala codla ulache d'instà vën fates partides dal juech dala codla, y l da ënghe n stadium da fé tennis y chidlé.
Hockey
[mudé | muda l codesc]Sëlva à n stadium dala dlacia, l stadium Pranives, che ie l sëul te Gherdëina y l stadium de cësa de la scuadra da hockey HC Gherdëina. Dal 1973 al 2000 ova Sëlva ënghe na si scuadra de hockey, l HC Sëlva, che ie po stat metù adum cul HC Gherdëina.
Cumenanza
[mudé | muda l codesc]Spartizion linguistica
[mudé | muda l codesc]Lingaz de apartenënza (zensimënt 2011) |
89,74 % ladin |
5,15 % tudësch | |
5,11 % talian |
Svilup demografich
[mudé | muda l codesc]Sëlva à abù n gran crëscer de la populazion do la segonda viera mundiela, che ie dublieda dal 1931 al 1971 da 1.000 a plu de 2.000 abitanc. Te chëi ani fova Sëlva cresciuda l plu debota di trëi chemuns de Gherdëina dal pont de ududa prozentuel. Aldidancuei à l luech mpue plu de 2.500 abitanc. Ma l trend se à mudà ti ultimi ani y Sëlva ie dal 2011 incà deventà un di puec chemuns te Südtirol ulache la populazion va zeruch.
Galaria dala fotografies
[mudé | muda l codesc]-
Ududa de Sëlva sa Plan ora
-
Val
-
Puez
-
L luech dit ‘Corpomio‘‘ te na pitura de Gustav Jahn
-
Crëusc sun cësa Sotanives
-
Ududa de Dorives tl vest de Sëlva
-
Prei de Cudlea sun Frea te Sëlva
Da vijité
[mudé | muda l codesc]Monumënc sota scunanza
[mudé | muda l codesc]Te Sëlva ie 11 frabicac sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol: la dlieja dla Madona, la capela San Silvester de Val y de Santa Otilia pra l Ciastel, l sedim de Val, l Ciastel, la Cësa sun Col da la Pelda doi villes, villa Fossi y l pitl ciastel, y 4 mejes, Ruacia, Plazola, Piciulëi y Gustin.
-
La dlieja dla Madona y la curtina de Sëlva[14]
-
Capela de San Silvester te Val[15].
-
Cësa Col dala Pelda[18].
-
Pitl ciastel (Ciastel dl Brida)[19].
-
Villa Fossi[20].
-
Piciulëi[23].
-
Gustin[24].
Monumënc naturei
[mudé | muda l codesc]Tl chemun de Sëlva dal diesc luesc dla natura, che ie sota la defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
-
Lën de zirm sun Piz Culac[27].
-
Paluch de Tubia[28].
-
Lech de Ciampac[29].
-
Palusc de Piz Culac (La Palues)[31].
-
Palusc de Frea Pilon[32].
-
Prei de Cudlea[33].
Lies
[mudé | muda l codesc]Persunaliteies
[mudé | muda l codesc]- Mauro Bernardi (* 11 agost 1957 te Sëlva), arpizadëur, mëinacrëp y n ex-schiadëur
- Belsy Demetz (* 23 dezëmber 1984 a Kerala, India), ciantarina de mujiga populera
- Stefan Demetz-Sulé (* 10 dezëmber 1925 a Urtijëi - † 7 agost 2017 te Sëlva), cumponist, scritëur y nseniant ladin.
- Pazifica Lardschneider Glück (15 de nuvëmber 1930 te Sëlva), scritëura ladina.
- Antone Perathoner da Fussel (* 28 utober 1864 te Sëlva;† 4 de fauré 1930 a Gries-Bulsan), preve, professëur y auditor dla Sacra Rota.
- Franz Senoner-Santuel (* 12 juni 1927 sun Santuel, Sëlva - † 3 dezëmber 2019 a Urtijëi), scultëur, pitëur, desseniadëur y scritëur
- Sabina Willeit (*1973 a Bulsan), mezzosopran
- Emilio Comici (1901–1940), arpizadëur
- Giovanni Delago (1904–?), sportif de pudejé
- Adolf Insam (* 1951), jugadëur y trainadëur de hockey sun dlacia
- Evelyn Insam (* 1994), atleta de saut cui schi
- Marco Insam (* 1989), jugadëur de hockey sun dlacia
- Michaela Marzola (* 1966), schiadëura
- Gerhard Mussner (* 1943), schiadëur
- Hans Nogler (1919–2011), schiadëur
- Sophie Nogler (1924–2015), schiadëura
- Werner Perathoner (* 1967), schiadëur
- Milena Rudiferia, (* 1954), ciantarina
- Peter Runggaldier (* 1968), schiadëur
- Carlo Senoner (* 1943), schiadëur
- Josefine Senoner (* 1941), badëssa dl Cunvënt de Mariengarten
- Karl Unterkircher (1970–2008), arpizadëur estrem
- Alex Vinatzer (* 1999), schiadëur
- Irmengard Senoner (* 1942), badëssa dl Cunvënt de Mariengarten
Referimënc tla leteratura ladina
[mudé | muda l codesc]Chisc ie i referimënc a Sëlva tla leteratura ladina.
La storia de Sëlva foss fineda!
Chël ch'é scrit, ie urità senza vester laudeda;
Da scrì essi bën abù mo zeche pro,
Ma per no bravé massa spizi pro,
Y spizi pro cun n raim o poejia
A unëur dla Madona de Santa Maria.
Da vedlamënter l' Grof de Sëlva ova fat giavé dala jënt de Sëlva n lech, y i ova fac lauré debant. I primes pësc me vën mpo mil rainesc l un. Do puec ani iel unì na gran burasca y l lech ie rot ora y l' ega à fat n dann per duta Gherdëina, che n' ie mei stat l cumpagn. L didancuei vëijun mo cater salieries n pas sot tiera, fates de gran lëns, y palances seura via curides. N puech dedora dla salieries iel de gran sasc y de gran bujes sotite, ulache zacan la lores se fajova coes.
Referënzes
[mudé | muda l codesc]- ↑ "Superficie di Comuni Province e Regioni italiane al 9 ottobre 2011". Istitut naziunel talian de statistica. Trat ite ai 16 merz 2019.
- ↑ 2,0 2,1 https://demo.istat.it/?l=it.
- ↑ http://demo.istat.it/bilmens/index.php?anno=2020&lingua=ita Dac Istat
- ↑ Hans von Voltelini: Die Südtiroler Notariats-Imbreviaturen des 13. Jahrhunderts (Acta Tirolensia, II), Innsbruck, Wagner, 1899, n. 623
- ↑ Plata internet dl chëmun
- ↑ Plata internet Cunsëi Furmazion de Sëlva, azes ai 20.02.2021
- ↑ Hans von Voltelini: Die Südtiroler Notariats-Imbreviaturen des 13. Jahrhunderts (Acta Tirolensia, II), Innsbruck, Wagner, 1899, n. 623
- ↑ Oswald Zingerle: Meinhards II. Urbare der Grafschaft Tirol (Fontes rerum Austriacarum II/45). Wien: F. Tempsky 1890, XVI, 194.
- ↑ Die Bürgermeister der Gemeinden Südtirols seit 1952. (PDF; 15 MB) In: Festschrift 50 Jahre Südtiroler Gemeindeverband 1954–2004. Südtiroler Gemeindenverband, S. 139–159, abgerufen am 16. November 2015.
- ↑ DOLOMITES Val Gardena Konsortialgesellschaft m.b.H.: Urlaubsfibel 2021, 6.
- ↑ Elfriede Perathoner, Stefano Planker, Scibla mo n iede - Endstation Zukunft - Fine corsa futuro catalog de la mostra sun la ferata de Gherdëina, p. 105, Museum Ladin, 2011
- ↑ Elfriede Perathoner, Stefan Planker, Scibla mo 'n iëde. Museum Ladin, San Martin de Tor 2011, ISBN 978-88-89255-33-9. Catalogo di mostra
- ↑ Schulsprengel Wolkenstein. Südtiroler Bürgernetz, abgerufen am 25. Oktober 2014.
- ↑ Dlieja sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Capela de Val sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Ciastel, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Sedim de Val, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Cësa Col dala Pelda, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Pitl ciastel, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Villa Fossi, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Ruacia, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Plazola, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Piciulëi, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Gustin, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Pisciadoi de Murfreit, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Doi zirmes sun Piz Culac
- ↑ Lën de zirm, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Paluch de Tubia, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Lech de Ciampac, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Ruf de Ciavazes, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Palusc de Piz Culac, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Palusc de Frea Pilon, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Prei de Cudlea, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
- ↑ Zità di Sasc, sota scunanza dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
Bibliografia
[mudé | muda l codesc]- Oswald Zingerle: Meinhards II. Urbare der Grafschaft Tirol (Fontes rerum Austriacarum II/45). Wien: F. Tempsky 1890, XVI, 194.
- Hans von Voltelini: Die Südtiroler Notariats-Imbreviaturen des 13. Jahrhunderts (Acta Tirolensia, II), Innsbruck, Wagner, 1899, n. 623
- Paul Senoner: Stredes dla vita, troies dla fede. Pluania de Sëlva 2003.
- Rudolf Mussner (curadëur): Nosta Sëlva. Cunsëi de Furmazion de Sëlva, Sëlva 1a edizion 2010.
- Elfriede Perathoner, Stefano Planker: Scibla mo n iede - Endstation Zukunft - Fine corsa futuro. Catalog de la mostra sun la ferata de Gherdëina, p. 105, Museum Ladin, 2011
- Deplu autëures: Chemun de Sëlva - chertes ortofoto cun i toponims ladins. Istitut Ladin Micurá de Rü, 2017 ISBN 978-88-8171-119-2.
Cëla ënghe
[mudé | muda l codesc]Cunliamënc
[mudé | muda l codesc]
Anpezo | Badia | Ciampedel | Cianacei | Ciastel | Col | Corvara | Fodom | La Val | Mareo | Mazin | Moena | San Martin de Tor | Santa Cristina | Sëlva | Sèn Jan | Soraga | Urtijëi | |
Ciastel | Fie | Jenesien | Karneid | Mölten | Nueva Ladina | Nueva Tudëscia | Renon | Santa Cristina | Sarentin | Sëlva | Tires | Urtijëi | |